Αφγανιστάν: Γεωπολιτικές και στρατηγικές προεκτάσεις

Οι εξελίξεις αναβαθμίζουν την Τουρκία. Αναζητείται ελληνική στρατηγική…

Του Δρα. Παναγιώτη Ήφαιστου*

Προκαλεί περιέργεια το γεγονός πως τόσοι πολλοί απορούν για την έκβαση της Αμερικανικής πολιτικής στο Αφγανιστάν. Κατά κάποιο τρόπο υποδηλώνει, εκτιμάται, το έλλειμμα γνώσης του Αλφαβηταρίου περί την διεθνή πολιτική, τα εγγενή αίτια πολέμου κάθε κρατοκεντρικού διεθνούς συστήματος και τις στρατηγικές των ηγεμονικών δυνάμεων υπό το πρίσμα της διαχρονικά αδιάλειπτης διαμάχης τους, κυρίως στις περιφέρειες του πλανήτη.

Η επέμβαση των ΗΠΑ στο Αφγανιστάν όπως και προγενέστερα της Σοβιετικής Ένωσης αποτελεί κλασικό παράδειγμα στρατηγικής υπερεπέκτασης.

Πέραν του ότι λόγω ιστορικών ιδιομορφιών του Αφγανιστάν η επικράτηση ήταν αβέβαιη, όσον αφορά τις ζώνες και τα κράτη νότια της πρώην ΕΣΣΔ αφενός κυριάρχησε η στρατηγική εκμετάλλευσης των κενών ισχύος με ταχύρρυθμη απόκτηση γεωπολιτικών ερεισμάτωνκαι αφετέρου ενδεχομένως για τον ίδιο λόγο υποτιμήθηκε η ανάγκη για κάποιες τουλάχιστον περιπτώσεις όπως η τρομοκρατία υπερισχύει το κοινό συμφέρον των κρατών και όχι η απόκτηση εφήμερων ερεισμάτων. 

Εάν αυτή η λογική κυριαρχούσε μια συλλογική και πολύ καλύτερα προετοιμασμένη απόφαση ενδέχεται να ωφελούσε όλους πολύ περισσότερο συμπεριλαμβανομένων των Αφγανών.

Αυτή είναι όμως είναι μια ορθολογιστική πλην μάλλον ρητορική θέση: Όποιος θέλει να μιλά και να γράφει λογικά και ορθολογιστικά αυτή είναι μια εξωπραγματική θέση που διατυπώνουμε ρητορικά για να υπογραμμίσουμε τι ισχύει στην πράξη στην διεθνή πολιτική.

Ο καθείς έχει συμφέρον να γνωρίζει ότι είμαστε πολύ μακριά από μια κατάσταση συναντίληψης για κάποιου είδους «διεθνές κοινό συμφέρον» που δεν μπορεί να είναι άλλο από την διεθνή σταθερότητα και την τήρηση των Συνθηκών και της διεθνούς τάξης. 

Εξ ου και η διαφωνία «μερικών» με τους Μεταψυχροπολεμικών «ανθρωπιστικούς βομβαρδισμούς» που θα έφερναν κάποιου είδους μυστήριο υπερεθνικό διεθνές δίκαιο στην βάση του οποίου σε ένα ανθόσπαρτο «παγκοσμιοποιημένο» κόσμο οι διεθνείς θεσμοί θα εξελίσσονταν σε υπερεθνικούς θεσμούς.

Βέβαια, στις μεγάλες δυνάμεις ποτέ δεν κυριαρχούσαν τέτοιες ουτοπικές αντιλήψεις που πάντοτε προορίζονταν για αναλώσιμους ιθαγενείς των περιφερειών (Edward H. Carr).

Με νόημα λέμε ότι είναι ένα πράγμα τα εδραιωμένα αξιώματα και οι τυπολογίες περί την διεθνή πολιτική και άλλο οι γνώμες, τα ιδεολογήματα και τα θεωρήματα ή η μεταμφιεσμένη προπαγάνδα.

Η περίπτωση του Αφγανιστάν καταμαρτύρησε δύο γεγονότα που επαληθεύουν τα Θουκυδίδεια αξιώματα για το κρατοκεντρικό διεθνές σύστημα τα οποία γνωστικά απαιτείται να βρίσκονται στα θεμέλια κάθε κράτους και που οι πολίτες και η πολιτική εξουσία απαιτείται να συνεκτιμούν δεόντως.

Εξ ου και συνιστώνται κείμενα όπως του Kenneth Waltz και John Mearsheimer που εδρασμένα πάνω στα αξιώματα του Θουκυδίδη τεκμηριώνουν και εδραιώνουν έγκυρες τυπολογίες για την σύγχρονη διεθνή πολιτική (βλ. τους δύο παρεμβαλόμενους πίνακες όπου συνοψίζονται τα αξιώματα και κύριες τυπολογίες για την στρατηγική όλων των ηγεμονικών δυνάμεων).

Πρώτον, επειδή απουσιάζει ένα παγκόσμιο κοινωνικοπολιτικό σύστημα και μια παγκόσμια νομιμοποιημένη ρυθμιστική εξουσία το διεθνές σύστημα είναι άναρχο και οι διεθνείς θεσμοί εξαρτημένες μεταβλητές της ισχύος και μάλιστα των ηγεμονικών κρατών τα οποία λόγω βέτο στο Συμβούλιο Ασφαλείας μπορούν και να τους παρακάμπτουν πλήρως.

Υπό αυτές τις εγγενείς και αντικειμενικές συνθήκες τα αίτια πολέμου αναπτύσσουν διλήμματα ασφαλείας, θρέφουν αναθεωρητικές αξιώσεις και την ανάγκη αποτρεπτικών στρατηγικών υπό συνθήκες όπου ισχύει η αρχή της αυτοβοήθειας και «το κύριο νόμισμα είναι η ισχύς» (Waltz).

Υπό αυτές τις συνθήκες πολιτικός ορθολογισμός εθνικής ασφάλειας και αυτοσυντήρησης επιτάσσει ορθολογιστικά στρατηγικά σχέδια: Η επίθεση εχθρικών κρατών αποτρέπεται και η σταθερότητα διασφαλίζεται εάν το κόστος της επίθεσης είναι μεγαλύτερο του οφέλους και εάν ως προς αυτό δοθεί από τον αμυνόμενο η σωστή παράσταση. Η ελπίδα για όσους προσδοκούν κάτι άλλο είναι σπάταλη εξ ου και όποιος είναι ελεύθερος το χρωστά στην δύναμή του (Θουκυδίδης).

Δεύτερον, οι βαθύτερες διαμορφωτικές δυνάμεις της ιστορίας είναι οι στρατηγικές των ηγεμονικών δυνάμεων για τις οποίες έλλειμμα γνώσης και αυταπάτες προκαλούν ζημιές ή και κρατικό θάνατο.

Αυτό ισχύει πολύ περισσότερο όταν οι ηγεμονικές δυνάμεις όπως παρατηρήθηκε όσον αφορά το Αφγανιστάν πρώτα από την ΕΣΣΔ και μετά από τις ΗΠΑ.

Οι ηγεμονικές δυνάμεις, γνωρίζουν ότι δεν μπορούν επικρατήσουν πλανητικά και ότι ένας πυρηνικός πόλεμος είναι για όλους αυτοκτονικός, εξ ου και όλα τα ηγεμονικά κράτη υιοθετούν πανομοιότυπες στρατηγικές τις οποίες περιφερειακά κράτη εάν δεν γνωρίζουν ή αν παραβλέπουν βλάπτονται ή εκμηδενίζονται.

Συντομογραφικά μεταφέρουν βάρη αναχαίτησης άλλων μεγάλων δυνάμεων σε λιγότερο ισχυρά κράτη (τα οποία στην καλύτερη περίπτωση και Ισραήλ – Τουρκία αποδεικνύονται αριστοτέχνες) με συναλλαγές αποκομίζουν κέρδη.

Ταυτόχρονα, ενώ δεσμεύονται ρητορικά για αναχαίτιση αντιπάλων ή «αντιπάλων» περιφερειακών κρατών οι αποφάσεις και ενέργειες είναι πολύ μελετημένες και συχνά αθέατες.

Η πιο συχνή στρατηγική, πάντως, είναι η πρόκληση πολέμου μεταξύ «εχθρών» και «φίλων» για κατατριβή τους, έλεγχό τους και επηρεασμό της κατανομής ισχύος στο ρευστό παιχνίδι ισχύος.

Ενώ η παραχώρηση ισχύος ακόμη και σε αντιπάλους για διευκόλυνση των ρευστών στρατηγικών παιγνίων μια σημαίνουσα πολιτική είναι το «soft power» (ή «έξυπνη ισχύς» ή «μαλακή ισχύς»), τουτέστιν, κερδίζει μυαλά εχθρών και φίλων για να επιτύχουν οι στρατηγικές εξοικονομώντας έτσι πόρους που θα δεσμεύονταν για στρατιωτική δράση.  

Καταληκτικά και για αυτό το μεγάλο ζήτημα θα επανέλθουμε, οι κατά τα άλλα αναμενόμενες εξελίξεις στο Αφγανιστάνκαι σε άλλες Μεταψυχροπολεμικές κρίσεις στις περιφέρειες καταμαρτυρούν αυτό που και πάλι «μερικοί» έγραψαν και συνεχίζουν να γράφουν, ότι δηλαδή παρά το γεγονός ότι οι ΗΠΑ είναι το ισχυρότερο κράτος και θα συνεχίσει να είναι για κάποιο χρόνο, μια σειρά λόγων συμπεριλαμβανομένης της υπερεξάπλωσης οδηγεί σε ανακατανομές ισχύος και ρόλων τόσο όσον αφορά το πολυπολικό διεθνές σύστημα όσο και όσον αφορά την θέση και τον ρόλο των περιφερειακών δυνάμεων. 

Ολοφάνερα πλέον η Τουρκία, όποιος και να βρίσκεται στην εξουσία, ενισχύεται. Αυτό ήταν μια ισχυρή τάση εδώ και δεκαετίες και η Ελλάδα έπρεπε να το έχει λάβει πολύ σοβαρά υπόψη με το να υιοθετεί εξισορροπητικές στρατηγικές και να αποφεύγει τον πάντοτε θανατηφόρο κατευνασμό.

Μπορεί και σωστά πολλοί να επισήμαναν ότι επί δύο δεκαετίες τώρα η νέο-Οθωμανική εξουσία σχοινοβατούσε και ριψοκινδύνευε αλλά οι εξελίξεις τελικά ενδέχεται να ευνοήσουν την Άγκυρα σε βαθμό πέραν κάθε φαντασίας και για αντικειμενικούς λόγους εις βάρος της Ελλάδας. 

Οι Αμερικανοί μετά από συρροή λαθών και τις φαινομενικά απελπισμένες δηλώσεις του νυν Προέδρου Μπάϊντεν στην Ουάσιγκτον δεν θα αφήσουν τα συμφέροντά τους στην τύχη.

Στην βάση των αξιωμάτων και τυπολογιών που παρατέθηκαν πιο πάνω, αυτό σημαίνει ότι θα επιδιώξουν να συγκρατήσουν το φαινόμενο των ακραίων εξτρεμιστών τρομοκρατών με το να επιδιώξουν συναλλαγές με κράτη που μπορούν να διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο ως περιφερειακές δυνάμεις.

Αυτό παραπέμπει στην Τουρκία αλλά και σε άλλες μουσουλμανικές χώρες. Και ενώ αυτές οι πολιτικές είναι ήδη προτεραιότητα της Τουρκίας κανείς δεν έχει την πολυτέλεια να παραβλέψει το μείζον: 

Ότι δηλαδή τα μεγάλα και τα σημαντικά που θα αναδείξουν περιφερειακούς ηγεμόνες και αντίστροφα θα συρρικνώσουν ή και θα εκμηδενίσουν απρόσεκτους (ή δηλωμένα από τους ίδιους ότι είναι αναλώσιμοι), είναι το Αιγαίο και η Κύπρος. Αποτελούν το γεωπολιτικό και γεωστρατηγικό «σύνορο» μεταξύ Ανατολής και Δύσης και Βορρά και Νότου. Εύλογα αναζητείται Ελληνική στρατηγική.

***

Επεξηγηματικοί πίνακες

Α.

Διπλωματία και Στρατηγική των Ηγεμονικών Δυνάμεων -John Mearsheimer, Διπλωματία και στρατηγική των μεγάλων δυνάμεων (Εκδόσεις Ποιότητα)

Κάθε ηγεμονική δύναμη αναμφίβολα θα ήθελε να κυριαρχήσει πλανητικά, πλην για μια σειρά λόγους συμπεριλαμβανομένων των κινδύνων πυρηνικού πολέμου αυτό είναι ανέφικτο. Ο John Mearsheimer στο εμβληματικό του έργο εδραίωσε την εξής γνωστικά πολύτιμη τυπολογία για τους άξονες των ηγεμονικών στρατηγικών

1. Μεταφορά βαρών: προσπάθεια ανάληψης αναχαίτισης από τρίτον όχι κατ’ ανάγκη «σύμμαχο», ενώ το ίδιο παραμένει θεατής Ενθάρρυνση, υποκίνηση, μυστικές μεθοδεύσεις κτλ. Το βλέπουμε καθημερινά στην ευρεία ασταθή ζώνη από την Λιβύη μέχρι το Αφγανιστάν.
2. Εξισορρόπηση: Δέσμευση αναχαίτισης επιτιθέμενου αντιπάλου κατόπιν τυπικής ή άτυπης διακρατικής συμμαχίας και εμπράκτων μέτρων και δεσμεύσεων. Στην Συρία εδώ και χρόνια είναι ολοφάνερα και συχνά αθέατα καθημερινή πρακτική.
3. Εκβιασμός: απειλή χρήσης βίας (μπλόφα ή μέτρα για κόστος κατά λιγότερο ισχυρών κρατών, μικρών κρατών και αδυνάμων). Κάθε θέση προς άλλο δρώντα με την οποία θέτεις κόστος εάν δεν συμμορφωθεί είναι διακρατικός εκβιασμός συχνά χωρίς την παραμικρή παρεμβολή διεθνών θεσμών.
4. Πρόκληση πολέμου για κατατριβή τρίτων: Μέριμνα ούτως ώστε εμπλοκή κάποιου αντιπάλου σε πόλεμο θα οδηγήσει σε μακροχρόνια κατατριβή και αποδυνάμωση. Πρόκληση έτσι εξασθένισης και αποδυνάμωσης «εχθρών» και/ή «φίλων» με πρόκληση μακροχρόνιων συρράξεων και πολέμων. Η πιο χαρακτηριστική περίπτωση ήταν ο δεκαετής πόλεμος Ιράν-Ιράκ. Μετά το “Irangate” μάθαμε ότι τόσο οι ΗΠΑ όσο και το Ισραήλ μεριμνούσαν αμφότερα τα κράτη, το Ιράν και το Ιράκ, να έχουν αμφότεροι ισχύ για να κατατρίβονται σε ένα μακροχρόνιο πόλεμο.
5. Παρεμπόδιση άλλων μεγάλων δυνάμεων να έχουν πρόσβαση σε πλουτοπαραγωγικούς πόρους. Αυτό επιτυγχάνεται όταν ασκείται γεωπολιτικός και πολιτικός έλεγχος επί των κρατών μιας περιφέρειας. Κανείς μπορεί να δει αυτή την πτυχή στην πολυετή πλέον συζήτηση για την διέλευση των αγωγών ενέργειας της Ανατολικής Μεσογείου προς την Ευρώπη, τον ρόλο της Τουρκίας και την σχέση της με την Ρωσία και την ενεργειακή εξάρτηση της Ευρώπης από την Ρωσία, κυρίως της Γερμανίας.
6. Απόκτηση ισχύος με πόλεμο έχουμε όταν αφού κατακτηθεί ή ελεγχθεί ένας κράτος ελέγχονται οι πλουτοπαραγωγικοί πόροι και οι τιμές τους.
7. «Softpower». Διευκόλυνση διείσδυσης με αποδυνάμωση του φρονήματος άλλων κοινωνιών και της πίστης τους στην κυριαρχία του κράτους τους. Αυτή είναι εδώ και δεκαετίες μια κύρια τακτική στο πλαίσιο των στρατηγικών κυρίως των μεγάλων και κύρια επιδίωξη είναι η εκπλήρωση σκοπών με το λιγότερο δυνατό κόστος μέσο επηρεασμού των αποφάσεων άλλων κρατών (ακόμη και συμμαχικών).

Προσωρινή παραχώρηση ισχύος σε αυριανούς εχθρούς για να ρυθμιστεί η κατανομή ισχύος. Για παράδειγμα, η βοήθεια ΕΣΣΔ Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο αλλά ενδεχομένως αυτά που λαμβάνουν χώρα στην Συρία εδώ και χρόνια τα αίτια των οποίων θα γίνουν γνωστά μετά από πολλά χρόνια.

Β.

Δέκα αρχές απόρροια της ανάλυσης του Kenneth Waltz. K. Waltz Θεωρία διεθνούς πολιτικής (Εκδόσεις Ποιότητα 2010), σ. 10-12.  

1. Η απουσία ρυθμιστικής εξουσίας στο διεθνές σύστημα παίζει καθοριστικό ρόλο στη συμπεριφορά των κρατών και στη σταθερότητα ή στην αστάθεια του διεθνούς συστήματος (άναρχο διεθνές σύστημα).
2. Καθώς απουσιάζει η υπερκρατική εξουσία, η οποία θα μπορούσε να ρυθμίζει τον ανταγωνισμό, οι σχέσεις των κρατών είναι κατά βάση

   ανταγωνιστικές και πολλές φορές συγκρουσιακές (ανταγωνιστικό διεθνές σύστημα).

3. Τα κράτη σε ένα τέτοιο ανταγωνιστικό σύστημα πρέπει από μόνα τους να μεριμνήσουν για την ασφάλειά τους (αρχή της αυτοβοήθειας).
4. Τα κράτη στο άναρχο διεθνές σύστημα αναγκάζονται να λάβουν μέτρα, για να αυξήσουν την ασφάλειά τους. Τα μέτρα αυτά όμως μειώνουν την ασφάλεια των άλλων. Αυτό ανατροφοδοτεί την ανασφάλεια και τον ανταγωνισμό. Αυτό είναι το γνωστό «δίλημμα ασφάλειας».
5. Τα κράτη είναι οι βασικοί δρώντες στο διεθνές σύστημα άρα και η βασική μονάδα ανάλυσης των διεθνών σχέσεων (κρατικοκεντρικό διεθνές σύστημα). [οι διεθνικοί δρώντες είναι εγαλειακού χαρακτήρα μέσα στην στρατηγική των κρατών και οι διεθνείς θεσμοί εξ ορισμού και αναπόδραστα (λόγω υψηλών αρχών διεθνούς δικαίου, είναι εξαρτημένες μεταβλητές των κρατών και μάλιστα των ισχυρών]
6. Τα κράτη επειδή είναι «ευαίσθητα στο κόστος» έχουν κάθε λόγο να συμπεριφέρονται ορθολογικά. Τα λάθη τιμωρούνται (αρχή του ορθολογισμού).
7. Κυρίαρχος στόχος του κράτους είναι η κατοχύρωση της ασφάλειάς του, δηλαδή η επιβίωση, η διατήρηση της εδαφικής κυριαρχίας και της εθνικής ανεξαρτησίας/αυτονομίας (βασικό εθνικό συμφέρον).
8. Τα κράτη επιδιώκουν να αποκτήσουν «ισχύ», η οποία είναι το κύριο «νόμισμα» στη διεθνή πολιτική (επιδίωξη ισχύος). 
9. Σε ένα ανταγωνιστικό διεθνές σύστημα τα κράτη έχουν κίνητρο να εξισορροπήσουν τους αντιπάλους τους (στρατηγική εξισορρόπησης), για να αυξήσουν την ασφάλειά τους.
10. Οι μεμονωμένες προσπάθειες που καταβάλλουν τα κράτη να εξισορροπήσουν τους αντιπάλους τους, συμβάλλουν στη δημιουργία ενός αυτορυθμιζόμενου συστήματος ισορροπίας δυνάμεων που με τη σειρά του δύναται να συμβάλλει στη διατήρηση της ειρήνης (αρχή της ισορροπίας ισχύος).

«Όσοι (όμως) διατηρούν την ελευθερία τους το χρωστούν στη δύναμή τους»

Θουκιδύδης: Διάλογος Μηλίων-Αθηναίων (εδ. 89-116):(εδάφιο.89).  Αθηναίοι:

α) υπαινίσσονται πως δίκαια έχουν την ηγεμονία

β) υποδεικνύουν το γεγονός πως κάθε πλευρά έχει την δική της αντίληψη περί δικαίου-δικαιοσύνης και

γ) ρητά προειδοποιούν τους Μήλιους πως «όταν υπάρχη ίση δύναμη για την επιβολή του, κι ότι, όταν αυτό δεν συμβαίνη, οι δυνατοί κάνουν όσα τους επιτρέπει η δύναμή τους κι οι αδύναμοι υποχωρούν κι αποδέχονται». (Εδάφιο 97).

Αθηναίοι: «λόγια που να στηρίζονται στο δίκαιο δεν λείπουν από κανένα. … όσοι (όμως) διατηρούν την ελευθερία τους το χρωστούν στη δύναμή τους».   (εδάφιο 103). Αθηναίοι: «Η ελπίδα, παρηγοριά την ώρα του κινδύνου, όσους την έχουν από περίσσια δύναμη κι αν τους βλάψει δεν τους καταστρέφει  όσοι όμως, στηριγμένοι πάνω της, τα παίζουν όλα για όλα (γιατί απ’ τη φύση της είναι σπάταλη), μονάχα όταν αποτύχουν την γνωρίζουν».

Κατάληξη: (εδάφιο 114).  «άρχισαν αμέσως τις εχθροπραξίες, κι αφού μοίρασαν τη δουλειά στα στρατιωτικά τμήματα της κάθε πόλης έζωσαν κυκλικά με τείχος τους Μηλίους … έγινε μάλιστα και κάποια προδοσία ανάμεσα στους Μηλίους … (οι Αθηναίοι) σκότωσαν όσους Μηλίους ενήλικούς έπιασαν, κι έκαμαν δούλους τα παιδιά και τις γυναίκες. Το νησί το αποικίσανε οι ίδιοι στέλνοντας αργότερα πεντακόσιους αποίκους».

*Ομ. Καθηγητής Διεθνών Σχέσεων – Στρατηγικών Σπουδών, Παν/μιο Πειραιώς, Τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών/    Τα ενυπόγραφα κείμενα απηχούν τις απόψεις των συγγραφέων τους

ΠΗΓΗ: huffingtonpost.gr