ΑΝΤΩΝΗΣ ΚΟΥΤΡΟΥΠΗΣ ΧΟΡΑΡΧΗΣ ΤΗΣ «MUSICA AETERNA BYZANΤINA»: Η Βυζαντινή Μουσική είναι πάντα ζωντανή

*Είναι χρέος μας να προβάλλουμε τον λόγο και όχι να ψάλλουμε φθόγγους.  *Η Κωνσταντινούπολη είναι  ο χώρος αναφοράς  για τους Ορθοδόξους

Του Αριστείδη Χ. Βικέτου

Στην Ορθόδοξη Εκκλησία βασικό στοιχείο των ακολουθιών των Χριστουγέννων είναι η υπέροχη υμνογραφία και  υμνολογία της. Πρόκειται για έργα μεγάλων ποιητών και μουσουργών . Όλα αυτά αποδίδονται στην  Βυζαντινή Μουσική (ΒΜ) , η οποία στα τέλη του 2019 εντάχθηκε από την UNESCO στον κατάλογο της Άϋλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ευρώπης.

Για την αξία και σημασία της Βυζαντινής Μουσικής μιλά  ο Κύπριος χοράρχης, τιμημένος με το οφίκιο του Πρωτοψάλτη από το Οικουμενικό Πατριαρχείο,  Αντώνιος Κουτρούπης, δημιουργός της βυζαντινής χορωδίας «Musica Aeterna Byzantina».

Ο Αντώνιος Κουτρουπής τονίζει ότι η ΒΜ  «είναι ζωντανή, ζει και διαδίδεται, δεν είναι μουσειακό έκθεμα όπως ίσως κάποια αλλά θέματα τέχνης ή γλώσσες».

Επίσης ,  εξαίρει το ύφος και ήθος του ψάλλειν του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Σημειώνει ότι είναι καθοριστικό στις δικές του εκτελέσεις και εξηγεί: 

«Ο λόγος στην ορθόδοξη λατρεία πάντα έχει τον πρώτιστο ρόλο. Η μουσική μας, διακοσμεί και προβάλλει  τον λόγο. Το ύφος του Οικουμενικού Πατριαρχείου το λεγόμενον Πατριαρχικό  ύφος -χαρακτηρίζεται ως ηγεμονικό, αρχοντικό, γενναίο, σοβαρό, ρυθμικό , αξιωματικό και συνάμα απλό, απέριττο, μεγαλοπρεπές και ασκητικό. Μόνον με αυτό το ύφος προβάλλεται ο λόγος. Και είναι χρέος μας να προβάλλουμε τον λόγο και όχι να ψάλλουμε φθόγγους. Η Κωνσταντινούπολη πάντοτε ήταν το επίκεντρο  ζυμώσεων και  εξελίξεων στη Ψαλτική και ο χώρος αναφοράς  για τους Ορθοδόξους. Εκεί ήταν και είναι όλες οι πηγές, εκεί είναι ο τρόπος , εκεί διαμορφώθηκε το σωστό ύφος του ψάλλειν. Αυτό το ύφος πιστεύω είναι το ιδανικό για τη χορωδία μας» .  

Στην ερώτηση , ποια η  διαφορά μεταξύ Ευρωπαϊκής και Βυζαντινής Μουσικής  και ποια η ουσία και ο σκοπός της δεύτερης, ο Α. Κουτρουπής, ο οποίος έχει κάνει μεταπτυχιακές σπουδές στην Πάδοβα, στην Ελβετία και  Saint Petersburg Conservatory με μεταπτυχιακό στην Όπερα, απαντά: «Η Ευρωπαϊκή μουσική εν συντομία προβάλλει την μουσική μελωδία, αρμονία, συμφωνία των οργάνων. Πολλές φορές στην φωνητική μουσική  (όπερα, όπερα δωματίου, Lied κτλ) βλέπουμε να γίνονται παρατονισμοί  λέξεων, φράσεων, και εννοιών, για χάρη της μουσικής. Οι στόχοι της είναι στην ανάδειξη του συνθετικού χαρίσματος, στις μουσικές εντάσεις κα. Ο ακροατής  εντυπωσιάζεται,  αλλά συνήθως δεν ανεβαίνει πνευματικά».

Αντίθετα, επισημαίνει , στη ΒΜ   έχουμε κάτι  πνευματικό. Προβάλλονται τα θεόπνευστα λόγια των Πατέρων μας, προβάλλεται ο λόγος,  που θα κατευθύνει τον ακροατή στον Πατέρα , τον ενθαρρύνει, τον αναπαύει. Στη ΒΜ  έχουμε απόλυτη ταύτιση της μουσικής με το λόγο (πχ ο ουρανός ψάλλεται με ανάβαση της μελωδικής  γραμμής, ενώ ο Άδης με κατάβαση σε πολύ χαμηλούς φθόγγους. Η αμαρτία λχ με χρωματικές κλίμακες, ενώ η χαρά, Γέννηση, Ανάσταση με διατονικές εναρμόνιες κλίμακες) . Στην ουσία  όλες οι αισθήσεις ικανοποιούνται και συναρμόζονται ψυχή Τε και  σώματι στο ναό: η  όραση με τις αγιογραφίες, η όσφρηση με το θυμίαμα  και η ακοή  τη μουσική  κατευθύνουν και βοηθούν τον πιστό να αναπέμψει τις Δεήσεις του στο Θεό».

Στην συνέντευξη του στο ageliaforos.com  ο Αντώνης Κουτρουπής απαντά και στο ερώτημα μας για την  εκκλησιαστική μεταρρύθμιση -19ος αιώνας  των τριών (Xρύσανθος ο  εκ Mαδύτων, ο Πρωτοψάλτης Γρηγόριος ο λευΐτης και ο Xαρτοφύλαξ  της Mεγάλης Eκκλησίας Xουρμούζιος ο Γιαμαλής) διδασκάλων.

Όπως λέει ο Α. Κουτρουπής ως  γραπτή παράδοση η Ψαλτική Τέχνη είχε  δικό της πλήρες, άρτιο και σοφό σύστημα σημαδιών από τον  10ο αἰ. Σχετικά εξηγεί: «Το σύστημα  αυτό, γνωστό και ως Παρασημαντική, αποσκοπούσε πάντοτε στην κατά το δυνατόν τελειότερη φωνητική έκφραση της υμνογραφίας.

Η ΒΜ είναι μια ζώσα παράδοση. Οι πληροφορίες και οι γνώσεις μεταφέρονταν από το δάσκαλο στο μαθητή προφορικά. Αυτό συμβαίνει  σε ένα μεγάλο βαθμό μέχρι τώρα. Κανένα εγχειρίδιο, ακόμα και τα πιο εξελιγμένα προγράμματα υπολογιστών, δεν μπορούν να αντικαταστήσουν τη ζωντανή μεταφορά γνώσεων, παράδοσης ύφους και  ερμηνείας από γενιά σε γενιά από το δάσκαλο.    Πριν από την μεταρρύθμιση του 1814 η ΒΜ ήταν συνοπτική,  παραστατική και απεικονιστική. Η μάθησης της ήταν πολύχρονη, δυσκολότατη, επίπονη και ο μαθητής έπρεπε να απομνημονεύει ατελείωτο αριθμό συμβόλων για τον σχηματισμό της φωνής, αφού  η μουσική, απλά μιλώντας  ήταν ¨στενογραφική¨.

Ο Αντώνης Κουτρουπής με τον Μητροπολίτη Κιτίου Νεκτάριο

Ένα άλλο πρόβλημα της Παρασημαντικής ήταν το γεγονός ότι δεν διασώζονταν γραπτώς όλες οι συνθέσεις,  αφού η παράδοση ήταν προφορική. Μεγάλος ιστορικός  συγγραφικός  σταθμός είναι τα πρώτα τυπογραφεία σε  Βουκουρέστι, Βενετία, όπου άρχισε δειλά- δειλά να σώζονται και να μεταφέρονται παντού οι συνθέσεις μεγάλων μουσουργών , αφού πριν όλα ήταν χειρόγραφα. Η μεταρρύθμιση της ΒΜ άρχισε περίπου  το 1670 από κάποιους σοφούς εκπροσώπους της, βλέποντας την παρακμή της, το απρόσιτο της και την πιθανή εξαφάνιση της ίσως και από τον αυστηρό κλοιό  της Τουρκοκρατίας, την δυσκολία εκμάθησης της, την έλλειψη ενδιαφέροντος από νέους κτλ. Σε αυτή τη περίοδο μέχρι το 1814 άρχισε η εξήγηση των ύμνων,  δηλαδή ένας πιο αναλυτικότερος τρόπος γραφής  των αρχαίων και νέων συνθέσεων. Αυτή η μεταρρύθμιση ολοκληρώθηκε επίσημα το 1825 από τους  διδασκάλους, που αναφέρατε. Την περίοδο αυτή απλουστεύονται η βυζαντινή γραφή σε νέα μέθοδο, εκδίδεται το πρώτο πλήρες Μέγα Θεωρητικό , γίνεται καταγραφή των αρχαίων κειμένων και σώζονται σπάνια συνθετικά αριστουργήματα.  Είμαστε ευγνώμονες στους 3 μεταρρυθμιστές μεγάλους διδασκάλους και η αλλαγή αυτή αποτελεί εθνική ευεργεσία.    Χάρη  σε αυτούς τους δασκάλους απλοποιήθηκε η μέθοδος εκμάθησης, σώθηκε το βυζαντινό και μεταβυζαντινό  ρεπερτόριο, άνοιξε ο δρόμος για περισσότερα συνθετικά αριστουργήματα. Χάρη  στην ομοιομορφία των συμβόλων συστάθηκαν χορωδίες και τέλος έχουμε σαφείς κανόνες και σύστημα σύνθεσης, ερμηνείας και ορθογραφίας».

*Η Βυζαντινή χορωδία «Musica Aeterna Byzantina» δημιουργήθηκε το 2019 με την πρωτοβουλία του διάσημου Έλληνα μαέστρου Θεόδωρου Κουρεντζή , οποίος   είναι και ο καλλιτεχνικός διευθυντής της.  Στόχοι της χορωδίας είναι να εμπλουτίσει την     χορωδιακή μουσική στην Ευρώπη και άλλου, να αναδείξει την Ανατολική Ορθόδοξη μουσική παράδοση, που είναι η βάση και ο πρόγονος  της Ευρωπαϊκής Μουσικής, και τέλος να δώσει την ευκαιρία στον κόσμο να γευτεί την βυζαντινή ερμηνεία της υμνογραφίας της Εκκλησίας μας.  Η χορωδία αποτελείται από 16 Κύπριους ψάλτες.