Στα τουρκικά νεανική ποιητική ανθολογία του Βαρθολομαίου

Του Παναγιώτη Αντ. Ανδριόπουλου

Στο πλαίσιο των πολιτιστικών εκδηλώσεων «ΘΕΟΤΟΚΕΙΑ 2018» που διοργανώνει η Κοινότητα Νεοχωρίου, με αφορμή την εορτής της Παναγίας της Κουμαριώτισσας, έγινε στις 13 Αυγούστου 2018, η παρουσίαση της έκδοσης στα τουρκικά, της νεανικής ποιητικής ανθολογίας του Οικουμενικού Πατριάρχου Βαρθολομαίου.
Την έκδοση, που μόλις κυκλοφορήθηκε (2018), ανέλαβε η Κοινότητα Νεοχωρίου μαζί με τις Κοινότητες του Βοσπόρου και η επιμέλεια είναι του Σταύρου Γιωλτζόγλου, φιλολόγου – συγγραφέα και Συντονιστή Εκπαίδευσης των Σχολείων της Ομογένειας στην Κωνσταντινούπολη. Η μετάφραση είναι του Σταύρου Γιωλτζόγλου και της φιλολόγου Βικτωρίας Νάτση.
Η έκδοση αποτελεί πραγματική συμβολή, καθώς έτσι το τουρκικό κοινό θα έρθει σε επαφή με μια αντιπροσωπευτική ποιητική ανθολογία των σημαντικότερων ελλήνων ποιητών του 20ού αιώνα. Και βέβαια έχει ιδιαίτερη σημασία ότι αυτή η ανθολογία ανήκει στον Οικουμενικό Πατριάρχη Βαρθολομαίο, ο οποίος ως μαθητής, μέσα στην Τουρκία, ανθολογούσε και αντέγραφε «ιδίαις χερσίν» έλληνες ποιητές.
Στην  παρουσίαση, που πραγματοποιήθηκε στον αυλόγυρο του Ναού της Παναγίας της Κουμαριώτισσας, παρέστη ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος, ο οποίος προηγουμένως χοροστάτησε στον Παρακλητικό Κανόνα προς την Υπεραγία Θεοτόκο.

Η εκδήλωση ξεκίνησε με χαιρετισμό, στα ελληνικά και αγγλικά, του Ιερατικώς Προϊσταμένου της Κοινότητος, Αρχιμ. Αγαθαγγέλου, Βιβλιοφύλακος των Πατριαρχείων. Ο Αρχιμ. Αγαθάγγελος αναφέρθηκε και στην 57η επέτειο από την εις διάκονον χειροτονία του Οικουμενικού Πατριάρχου Βαρθολομαίου, που έγινε στις 13 Αυγούστου 1961, από τον αείμνηστο και διακεκριμένο Μητροπολίτη του Οικουμενικού Θρόνου Μελίτωνα Χατζή.
Ακολούθησαν κατατοπιστικές ομιλίες των μεταφραστών της ανθολογίας. Ο Σταύρος Γιωλτζόγλου στα ελληνικά και η Βικτωρία Νάτση στα τουρκικά. Ενδιάμεσα έγιναν απαγγελίες ποιημάτων και στις δύο γλώσσες, επίσης, από τους: Μάριο Βίγκα («Στην πέννα μου», Ι. Πολέμη), Υβόνη Βίγκα («Η Πόλις», Κ.Π. Καβάφη), Δημήτρη Τσολάκη, ηθοποιό από την Αθήνα («Η προσευχή του ταπεινού», Ζ. Παπαντωνίου) και την ηθοποιό και ενορίτισσα Νεοχωρίου Αλίσια Καπούδαγ («Αν», Κίπλινγκ).
Ο Πρόεδρος της Κοινότητος Νεοχωρίου Λάκης Βίγκας, Άρχων Μ. Χαρτοφύλαξ της Μ.τ.Χ.Ε., ευχήθηκε στον Πατριάρχη καλή συνέχεια στο έργο του, καλό ταξίδι και χαιρετισμούς στην Ίμβρο, αφού ο Παναγιώτατος θα εορτάσει την μεγάλη εορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στη γενέτειρά του, και τον παρακάλεσε να προσφέρει τον επετειακό δίσκο για τα 180 χρόνια της Κοινότητος, στην οικογένεια Serdal koc, που ανέλαβε τη δαπάνη για την επισκευή του ιστορικού, ξύλινου καμπαναριού της Κουμαριώτισσας.

Ο Πατριάρχης ευχαρίστησε με έκδηλη συγκίνηση, ενθυμούμενος τα μαθητικά του χρόνια στην Θεολογική Σχολή της Χάλκης, όπου και κατήρτισε την ποιητική ανθολογία και διάβασε ένα απόσπασμα από το βιβλίο του Αλέξανδρου Μασσαβέτα «Η Πόλη των απόντων», με αναφορά στο Νιχώρι και στις προσπάθειες της Κοινότητος να φέρει κοντά τους ανθρώπους με διάφορες πολιτιστικές εκδηλώσεις.
Ο Πατριάρχης διάβασε – μεταξύ άλλων – και το εξής απόσπασμα από το βιβλίο του Αλ. Μασσαβέτα για το Νιχώρι: «Το εκκλησίασμα είναι πάντοτε ένα εθνικό και κοινωνικό ψηφιδωτό Οι λίγοι – ηλικιωμένοι κυρίως – Νιχωρίτες υποδέχονται τους Ρωμιούς συμπολίτες τους, πολλοί από τους οποίους καταφθάνουν με Τούρκους και Αρμενίους φίλους, Ρώσους, Σέρβους και άλλους Ορθόδοξους της Πόλης, ντόπιους ή μετανάστες. Στο Νιχώρι μαζευόμαστε και όλοι οι Ελλαδίτες και Ελληνοκύπριοι πάροικοι, πάντα με τους Τούρκους φίλους, τους οποίους διακατέχει η περιέργεια για τα υπό εξαφάνιση έθιμα των Ρωμιών. Η ακολουθία είναι κάτι σαν προσκλητήριο για μεγάλο μέρος της φιλελεύθερης τουρκικής διανόησης της Πόλης».
Ο αυλόγυρος της Κουμαριώτισσας κατακλύστηκε από κόσμο, που παρακολούθησε με ενδιαφέρον την εκδήλωση. Παρέστησαν, επίσης, ο Μητροπολίτης Ικονίου Θεόληπτος και ο Αρχιεπίσκοπος Ανθηδώνος Νεκτάριος, Επίτροπος του Παναγίου Τάφου στην Πόλη, ο απερχόμενος Γενικός Πρόξενος της Ελλάδος Ευάγγελος Σέκερης κ.α.
Η εκδήλωση έκλεισε με δεξίωση την οποία επιμελήθηκαν με μεράκι οι κυρίες της ενορίας. Η Κοινότητα του Μ. Ρεύματος προσέφερε την τούρτα για την 57η επέτειο της ιερωσύνης του Πατριάρχου.
Αναμφισβήτητα ήταν μια πρωτοποριακή εκδήλωση, που είχε ως συνεκτικό κρίκο την ποίηση! Άλλωστε στον αυλόγυρο της Κοινότητας Νεοχωρίου δεσπόζει η μορφή του Κ.Π. Καβάφη, έξι ποιήματα του οποίου ανθολόγησε ο Πατριάρχης ως μαθητής, και ο οποίος έζησε για τρία περίπου χρόνια στο Νιχώρι και δόξασε την Κουμαριώτισσα στο ποίημά του «Το Νιχώρι». Δικαιώνεται, μάλιστα, και σήμερα, μέρες Δεκαπενταυγούστου, ο ποιητής, όταν έγραφε πριν εκατόν τριάντα τόσα χρόνια:
Εάν στης Κουμαριώτισσας της Παναγίας θελήσης
την εκκλησία να μπης μ’ εμέ, φανατικός συγχώρει
αν είμ’ εκεί. Άλλην, θαρρώ, χάριν οι παρακλήσεις
έχουνε στο πιστό Νιχώρι.

Η ομιλία του Σταύρου Χ.Γιωλτζόγλου

Παναγιότατε Πάτερ και Δέσποτα, Άγιοι Αρχιερείς Αξιότιμε Γενικέ Πρόξενε Εκλεκτή ομήγυρη

Συμβαίνει κάποτε στη ζωή μας να συναντήσουμε κάποια πρόσωπα που μας εντυπωσιάζουν εξαρχής σε τέτοιο σημείο, ώστε στο εξής η ζωή μας αυτή αποκτά διαφορετικό περιεχόμενο κι ενδιαφέρον καθώς ανακαλύπτουμε νέες αφηγήσεις και τρόπους ερμηνείας της, τόσο για την ιστορία της ανθρωπότητας όσο και για το παρόν και το μέλλον αυτής. Κι όταν στον πυρήνα των ανωτέρω συναντήσεων κυριαρχούν αφενός η Κωνσταντινούπολη, το Φανάρι, η ελληνική Παιδεία και η Ορθοδοξία, αφετέρου η σε παγκόσμιο επίπεδο πολυσχιδής δράση του προκαθημένου του Οικουμενικού Πατριαρχείου, κ.κ. Βαρθολομαίου, τότε η μετέπειτα στάση ζωής και συμπεριφοράς σου σφραγίζονται ιδιαιτέρως και καθοριστικώς. Όπως πολλοί άλλοι έτσι κι εμείς αναζητήσαμε πολλούς τρόπους για να Τον γνωρίσουμε καλύτερα. Ένας από τους δρόμους αναζήτησης μας έφερε στην παιδική κι εφηβική Του ηλικία, μέσα από την ανάγνωση όσων είχε γράψει και αντιγράψει τότε ως έκφραση των πνευματικών και ψυχικών Του αναζητήσεων. Ένα από αυτά αποτελεί η έκδοση των «Ποιημάτων» που αντέγραψε ο Δημήτριος Αρχοντώνης και η εκλεκτή παρέα του ως μαθητής της Ιεράς Θεολογικής Σχολής Χάλκης από το 1954 ως το 1970 που ήταν βοηθός Σχολάρχου και εξέδωσαν οι εκδόσεις της Καθ’ ημάς Ανατολής του Συνδέσμου Μεγαλοσχολιτών Αθήνας. Πρόκειται για μία ανθολογία ελληνικής κυρίως ποίησης, από 32 Έλληνες και 3 ξένους ποιητές, και συνολικά 79 ποιήματα. Τα περισσότερα εξ αυτών έχει αντιγράψει- ανθολογήσει ο ίδιος, κάποια άλλα τέσσερις συμμαθητές του και δύο φιλόλογοι καθηγητές, ενώ υπάρχουν και δύο πρωτότυπα ποιήματα συμμαθητή του. Η συλλογική αυτή εργασία γεννήθηκε στον χώρο της Θεολογικής Σχολής της Χάλκης ως προϊόν όσμωσης από την μία του φυσικού περιβάλλοντος με τις εφηβικές ευαισθησίες και ανησυχίες των οικοτρόφων της και από την άλλη της διδασκαλίας και της καθημερινής λειτουργικής – μοναστικής ζωής. Για τον νεαρό Αρχοντώνη το περιβάλλον στης Σχολής εξαρχής θεωρείται οικείο καθώς παρουσιάζει αφενός αναλογίες περιβαλλοντικές με την ιδιαίτερη πατρίδα του, την Ίμβρο, αφετέρου η λειτουργική – εκκλησιαστική ζωή αυτής αποτελεί συνέχεια της συμμετοχής του στην εκκλησιαστική ζωή της ιδιαίτερης πατρίδας του που την έζησε έντονα στις εκκλησίες, τα εξωκλήσια του νησιού και τα ανάλογα εορταστικά τους πανηγύρια.
3

Κι ενώ οι περισσότεροι συμμαθητές του έβρισκαν κάτι πιο εκκλησιαστικό για να εκφραστούν, κυρίως την εκμάθηση της βυζαντινής μουσικής, ο ίδιος επιλέγει την ανάγνωση κειμένων, κυρίως λογοτεχνικών, μέσω των οποίων σταδιακά θα βελτιώσει και θα κατακτήσει ένα υψηλό επίπεδο χρήσης της ελληνικής γλώσσας, μάρτυρες της οποίας αποτελούν όλοι οι μεταγενέστεροι συνομιλητές και σύγχρονοι ακροατές του. Η ανάγνωση ελληνικής ποίησης και γενικότερα λογοτεχνίας θα αποτελέσει την συμπύκνωση της εσωτερικής ανάγκης του για έκφραση που δημιουργούσε από την μία το περιβαλλοντικό κάλλος της Σχολής κι από την άλλη η συγκίνηση από την κατάκτηση της θεολογικής γνώσης. Ειδικοί μελετητές της λογοτεχνίας θα μπορούσαν να ασχοληθούν με τις επιλογές του νεαρού Δημητρίου Αρχοντώνη και να επισημάνουν ποικίλες προεκτάσεις αυτής, όμως για τις ανάγκες της σημερινής παρουσίασης θα επιχειρήσουμε κι εμείς να διατυπώσουμε μερικές παρατηρήσεις άξιες να προσεχτούν, γι’ αυτό κατ’ ανάγκην σύντομες κι επικεντρωμένες σε μερικά μόνον σημεία.

Πρώτον, οι εκπρόσωποι της Β’ Αθηναϊκής Σχολής (1880 κι εξής) κατέχουν συντριπτική θέση μεταξύ των ανθολογούμενων ποιητών, τρεις μάλιστα από αυτούς, ο Παλαμάς με 8 ποιήματα, ο Δροσίνης με 8 και ο Πολέμης με 7 κατέχουν το 1/3 περίπου της ανθολογίας. Απουσιάζουν σπουδαία ονόματα από την γενιά του Μεσοπολέμου και οι εκπρόσωποι της γενιάς του ’30. Εικάζουμε πως τα έργα των δεν θα υπήρχαν στην βιβλιοθήκη της Σχολής. Δεύτερον, αρχικά ο αγαπημένος ποιητής του Αρχοντώνη είναι ο Ιωάννης Πολέμης, γι’ αυτό τον ανθολογεί έξι φορές στα πρώτα δεκαέξι ποιήματα, ενώ το ποίημά του Εις τον Δημήτριον Βικέλαν αποτελεί την πρώτη αντιγραφή. Ποια η σημειολογική αξία αυτού, γιατί ένας έφηβος να επιλέξει αυτό το ποίημα; Η γνωστή ευαγγελική παραβολή των ταλάντων και των δούλων (Ματθ.25) γίνεται διαχρονικό μήνυμα αξιοπρεπούς στάσης ζωής καθώς ο κάθε άνθρωπος καλείται μέσω αυτής να αξιοποιήσει πολλαπλώς τα όποια δώρα του χαρίζονται από τον Δημιουργό όχι μόνον για τον εαυτό του αλλά και για τις γενιές που θα έρθουν στους μέλλοντες αιώνες. Ο ίδιος ποιητής θα του εμφυσήσει την αγάπη για το Ωραίο και το Παντοτινό (Σπασμένα Μάρμαρα), θα του διδάξει πως το τίμημα για την απόκτηση πλούτου είναι πολύ βαρύ και ισοδυναμεί με τον εξευτελισμό του ανθρώπου (Του πλούτου το παλάτι), θα του μιλήσει για την ισορροπία ανάμεσα στην χαρά και την λύπη, την έχθρα και την συγγνώμη και την υπεροχή της ευγένειας και της ευσπλαχνίας (Δύο ψυχές), θα του εξομολογηθεί για την ματαιότητα πάντων των εγκοσμίων (Στην πέννα μου) και τον πόνο από την απώλεια της παιδικής αθωότητας(Παιδικά δάκρυα).
4

Τρίτον, ο επόμενος ποιητής από τον οποίο ο νεαρός Αρχοντώνης φαίνεται να επηρεάζεται στις πρώτες του ποιητικές – λογοτεχνικές αναζητήσεις είναι ο Γεώργιος Δροσίνης. Μάλιστα, στο πρώτο ποίημά του, Απόκριση στον Παλαμά, ανακαλύπτει τον μέγιστο της εποχής ποιητή, τον Κωστή Παλαμά, καθώς σε αυτό παρουσιάζονται τα ιδιαίτερα ποιητικά χαρακτηριστικά τους, με τον Δροσίνη να επαινεί τον συνοδοιπόρο του ποιητή αλλά να επιλέγει ως έπαθλο για τον εαυτό του «λίγο θυμάρι του βουνού». Από τον Δροσίνη θα διδαχτεί την παρηγορία ως αντίδοτο στην θλίψη του θανάτου και της μοναξιάς (Ο χωρισμός) και σε ένα οκτάστιχό του, Η πατρίδα, θα ορίσει με απόλυτη σαφήνεια την απέραντη αγάπη του για την ιδιαίτερη πατρίδα του, την Ίμβρο, την μικρή αυτή γωνιά της γης που κουβαλάει διαρκώς μέσα του και κάθε ανάγκη – απόπειρα διατύπωσης του ονόματός της χάνεται μέσα στο βάρος ενός λυγμού, μιας γνήσιας συγκίνησης που τόσο ο ίδιος όσο και οι ακροατές του αντιμετωπίζουν κυρίως δια της σιωπής. Τέταρτον, η επαφή του μαθητή Αρχοντώνη με τον Κωστή Παλαμά, τη σπουδαιότερη ελληνική ποιητική μορφή επί πενήντα χρόνια (1880-1930), γίνεται με μία ισχυρή ποιητική σύνθεση, σχεδόν επική, Το τραγούδι του Σταυρού. Σ’ αυτή, το ιερό σύμβολο της Ορθοδοξίας, ο Σταυρός, όπου άφησε την τελευταία του ανάμεσά μας πνοή του Εκείνος, ως υπέρτατη μορφή θυσίας και ως κορυφαία μορφή αγάπης για τον άνθρωπο και τον πλησίον, γίνεται ο φανερός και μυστικιστικός συνδετικός κρίκος που θα ενώσει την Ιερουσαλήμ και τον Σολομώντα με την Κωνσταντινούπολη και τον Κωνσταντίνο, τον Ηράκλειο και τους Σουλτάνους και στην συνέχεια με την Αθήνα και την θεά Αθηνά, στο ιερό της, τον Παρθενώνα. Η μυστική Χαναάν, η γη της Ιουδαίας, ο Ιορδάνης ποταμός και ο Γολγοθάς συναντώνται με την αγριλιά της Αττικής, τη δάφνη της Ελλάδας και τον ομηρικό Όλυμπο. Ο Παλαμάς θα ενισχύσει την ανθρωποκεντρική διάσταση της ζωής, θα περιγράψει την ομορφιά και την ελπίδα ως «Ρόδου μοσκοβόλημα», θα επιλέξει την αγάπη έναντι οιασδήποτε μορφής πλούτου, δύναμης και δόξας (Η ζωή), θα ονειρευτεί με αυτοσαρκαστική διάθεση την σύνθεση των δύο κόσμων, χριστιανισμού και ελληνισμού ή μεταφυσικού και φυσικού ή υλικού και πνευματικού( Δυο ματάκια), θα αποδώσει ελεύθερα με δραματικό νεοελληνικό λόγο το Τροπάριο της Κασσιανής), θα κάνει αυτοκριτική στα όρια μιας πολιτικής και ταξικής προσέγγισης για τις ανέσεις που απολαμβάνει – η ζεστή ατμόσφαιρα ενός σπιτιού, έναντι της εργατικής και αγροτικής τάξης (Στην αργατιά, στη χωρατιά…) κι ως τελευταίο μήνυμα θα μας παρακινήσει σε μία λιτή πλην συνεχή ενδοσκόπηση (Σκύψε μες στο βιβλίο σου). Πέμπτον, στην εφηβική του ωριμότητα ο Αρχοντώνης φαίνεται να αναζητά μια εσωτερική και ουσιαστική σχέση με τα πεπρωμένα της Ρωμιοσύνης κι αυτή η
5

παρατήρηση προκύπτει από μία, ίσως αυθαίρετη, ανάγνωση των έξι ποιημάτων του Κωνσταντίνου Καβάφη: θαρρείς κι ο νεαρός Αρχοντώνης έχει προδιαγράψει την μελλοντική του πορεία και στάση ζωής απέναντι στην ιστορία της, προβάλλοντας τις δικές του Θερμοπύλες στη δική του Πόλη λέγοντας το μεγάλο ΟΧΙ (che fece…il gran rifiuto ), όσο κι αν πληθαίνουν τα αναμμένα Κεριά μέσα στα Τείχη καθώς Απολείπειν ο Θεός Αντώνιον. Έξι ποιήματα – ερμαϊκές στήλες που προδιέγραψαν δωρικά την πορεία Του ως το σήμερα και προφανώς χρήζουν και άλλων ερμηνειών. Έκτον, σαφώς και σε όλα τα άλλα ποιήματα της ανθολογίας, με τα οποία χάριν οικονομίας δεν ασχοληθήκαμε, ο μελετητής θα βρει όλο εκείνο το ηθικό, θρησκευτικό και κοινωνικό υλικό που σημάδεψαν τον πνευματικό και ψυχικό κόσμο του έφηβου Δημήτριου Αρχοντώνη και νυν Οικουμενικού Πατριάρχη, κ.κ. Βαρθολομαίου. Τελειώνοντας, επιθυμούμε να υπενθυμίσουμε πως η Συντακτική Επιτροπή «Της καθ’ ημάς Ανατολής» είχε αποφασίσει να εκδώσει την ανθολογία νεοελληνικής ποίησης του μαθητή Δημητρίου Αρχοντώνη για να δείξει στο αναγνωστικό κοινό τις ευαισθησίες ενός ανθρώπου που για ένα μεγάλο μέρος του λαού μας θεωρείται πρότυπο. «Και όπως είναι γνωστό, τα πρότυπα δεν επιβάλλονται, αλλά αναδεικνύονται μέσα από μια διαδικασία επίπονη, που βιώνεται με πειθαρχία, με εσωτερικότητα και μελέτη του ανθρώπου». Η δική μας εργασία, η μετάφραση δηλ. της ανθολογίας, αποβλέπει στην προσφορά μιας ακόμη σημαντικής πληροφορίας στην τουρκική κοινή γνώμη: να γνωρίσει αυτή το πνευματικό, συναισθηματικό και αισθητικό υλικό που συνδιαμόρφωσε, μαζί με άλλα στοιχεία και παράγοντες, τον εσωτερικό κόσμο του Ηγέτη της Ορθοδοξίας. Η παρούσα έκδοση είχε ετοιμαστεί για να αποτελέσει το δώρο μας προς την Αυτού Θειοτάτη Παναγιότητα, τον Οικουμενικό Πατριάρχη κκ. Βαρθολομαίο, για την 25ετή ευδόκιμη υπηρεσία Του ως Σεπτή Κορυφή της Ορθοδοξίας με τις ευχές μας για πολύχρονη και θεόπνευστη ποιμαντορία. Τέλος, ευχαριστούμε ολόθερμα τον Άρχοντα της ΜτΧΕ κ. Λάκη Βίγκα και τους συνεργάτες του στην Κοινότητα Νιχωρίου για την αμέριστη συμπαράσταση και την κάλυψη, μαζί με τις όμορες κοινότητες του Βοσπόρου, της σχετικής δαπάνης, τον συνεργαζόμενο εκδοτικό οίκο και τον κύριο Οσμάν μπέη για την αισθητικά πάρα πολύ καλή εργασία του, όλους εσάς, αξιότιμες κυρίες και κύριοι, που μας τιμήσατε με την παρουσία σας και πρωτίστως Εσάς, Παναγιώτατε, που χρόνια τώρα στηρίζετε αόκνως τις προσπάθειές μας να καταστούμε αναλόγως άξιοι συνοδοιπόροι σας εις τα εφ’ ω ετάχθημεν.