Ο δόλος και η απιστία του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ΄.

Του Άντη Ροδίτη*

Οι δύο μέρες 20 και 21 Αυγούστου1964 υπήρξαν οι πιο αποφασιστικές, τραγικές μέρες για το μέλλον της Κύπρου.
Από τις 10 Αυγούστου ο Πρόεδρος των ΗΠΑ Λύντον Τζόνσον είχε γράψει στον πρωθυπουργό της Ελλάδος Γεώργιο Παπανδρέου και εισηγείτο την αποδοχή της πρότασης για παραχώρηση βάσης με ενοίκιο στην Τουρκία ως αντάλλαγμα για την Ένωση.
Στην απαντητική του επιστολή ο Παπανδρέου, στις 20 Αυγούστου, ξεκαθάριζε στον Τζόνσον ότι αυτό που ήταν πολύ δύσκολο να γίνει αποδεχτό πριν τους βομβαρδισμούς της τουρκικής αεροπορίας, τώρα γινόταν ακόμα πιο δύσκολο.

• Και ότι η Ελλάς μελετούσε όλες τις πλευρές του ζητήματος και θα κατέβαλλε κάθε προσπάθεια ώστε να εξευρεθεί μια δίκαιη λύση. [Lyndon B. Johnson Library, Special Head of State Correspondence, Box 19, Greece Presidential Correspondence, Νο 30. 8/20/64 Msg fm Papandreou responding to above (tab 29) re Cyprus situation. Για την ακρίβεια της μετάφρασης παρατίθεται ολόκληρη η τελευταία παράγραφος της επιστολής Παπανδρέου: “Your suggestion concerning the lease of a base in Cyprus to Turkey is a most delicate and intricate problem. We have to take into account the inhabitants of the  island. What would have been very difficult to accept before the air-raids has become even more difficult now. We are studying all aspects of this question and we shall make every possible efforts for finding a fair solution. With personal regards, Sincerely yours, GEORGE A. PAPANDREOU”.]

Στην ουσία ο Παπανδρέου με την επιστολή του απέρριπτε ακόμα και τη
θεωρούμενη από σημερινούς μελετητές (Σωτήρης Ριζάς, «Ένωση, Διχοτόμηση, Ανεξαρτησία», Βιβλιόραμα 2000, σ. 140-141) «φιλελληνική» λύση της παραχώρησης εδάφους 5% της Κύπρου για 50 χρόνια. Επίσης δεν αποκάλυπτε τον ακριβή σκοπό της αποστολής Γαρουφαλιά, που την ίδια μέρα (20 Αυγούστου) θα πρότεινε στον Αρχιεπίσκοπο Μακάριο την ατόφια, άνευ όρων Ένωση. Προετοίμαζε τον Αμερικανό Πρόεδρο γι’ αυτή τη δίκαιη απόφαση που είχε πάρει η Ελλάς. Η επιστολή αυτή δόθηκε στη δημοσιότητα μόλις στις 20 Φεβρουαρίου 2014 και διαψεύδει όλους όσοι προσπάθησαν να καταλογίσουν δόλο στον πρωθυπουργό της Ελλάδος σε βάρος του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου.
Ο δόλος και η απιστία βρίσκονταν μόνο στην πλευρά του Αρχιεπισκόπου.
Επίσης στις 20 Αυγούστου, με επιστολή του ο Άτσεσον προς τον Υφ. Εξωτ. των ΗΠΑ Τζωρτζ Μπωλ εισηγείτο τη βίαιη ανατροπή του Μακαρίου από την Ελλάδα με την προστασία του ΝΑΤΟ εναντίον οποιασδήποτε ρωσικής ή τουρκικής επέμβασης και ν’ αναλάβει ο ελληνικός στρατός τη διοίκηση της Κύπρου, να εγγυηθεί τα δικαιώματα της μειονότητας και σε κάποια στιγμή να κηρυχθεί και η Ένωση [Έγγραφο D.S., C.F., POL 27 CYP, 439 secret].

Πριν φύγει για τη Λευκωσία ο Γαρουφαλιάς το πρωί της ίδιας μέρα, 20ης
Αυγούστου 1964, είπε στους Αμερικανούς [έγγραφο secret – secstate 361
priority, August 20, 9PM], πως ο καλύτερος τρόπος να επιτευχθεί η Ένωση αμέσως ήταν «άνευ όρων». Ένωση πρώτα και συζήτηση μετά για την Καρπασία αποκλειόταν. Μπορούσε, όμως, να γίνει συζήτηση μετά μόνο για το Κάβο Γκρέκο. Αλλά, οι Τούρκοι είχαν ήδη απορρίψει την «ιδέα» του Κάβο Γκρέκο. Οι Αμερικανοί γνώριζαν καλά ότι μετά την Ένωση η Ελλάδα δεν θα έδινε τίποτε, ούτε η Τουρκία θα δεχόταν να πάρει με συμφωνία λιγότερα από όσα διεκδικούσε.

Κατά τη μαρτυρία τού ιδίου τού Αμερικανού πρέσβη στην Άγκυρα, Ρέυμοντ Χέαρ [Έγγραφο N.S.F., Country File, Box 122, Cyprus, Vol. 13, 363 secret] έμεινε έκπληκτος όχι τόσο επειδή ο Φεριντούν Ερκίν, Υπ. Εξ. του Ινονού, του είπε ότι η Τουρκία παρά να υπογράψει 5% έδαφος με ενοίκιο προτιμούσε να μείνουν τα πράματα ως είχαν ή ακόμα καλύτερα να γινόταν η Ένωση χωρίς συμφωνία (“better let things go on as they are or even have enosis with no arrangement”), αλλά επειδή συνέχισε για να του πει ότι η Τουρκία ήλπιζε τώρα στην… ομοσπονδία!
Κι όταν έκπληκτος ο Χέαρ τον ρώτησε από πού του κατέβηκε τέτοια ιδέα, ο Ερκίν απάντησε πως πάντως «δεν ήταν αποτέλεσμα συνομιλιών με τους Ρώσους»!
«Αλλά εγώ», γράφει ο Χέαρ, «δεν είχα καθόλου υπονοήσει τους Ρώσους»!
Πολύ σύντομα θ’ ακολουθούσε ρωσοτουρκική συμφωνία και στις 3 Δεκεμβρίου 1964 ο Υπουργός Εξωτερικών τής Σοβιετικής Ένωσης Αλεξέι Γκρομύκο θα μιλούσε στον Υπουργό Εξωτερικών τής Κύπρου Σπύρο Κυπριανού για «δύο κοινότητες» παρά το γεγονός ότι ο Κυπριανού τού «εξήγησε» ότι ο «εν λόγω όρος ήταν απαράδεκτος.»
(Σπύρου Παπαγεωργίου Τα Κρίσιμα Ντοκουμέντα, Τόμος Γ’, σ. 48).
Λίγο αργότερα, στις 21 Ιανουαρίου 1965 σε συνέντευξή του ο Γκρομύκο στην «Ιζβέστια» προχώρησε και ευθέως στην ομοσπονδία: «…Ο Σοβιετικός Υπουργός Εξωτερικών έκαμεν ωσαύτως λόγον περί ομοσπονδιακής μορφής διακυβερνήσεως δια την Κύπρον…» (εφημερίδες Λευκωσίας «Πατρίς», «Ελευθερία», «Φιλελεύθερος» 22.1.1965).

Η ομοσπονδία ήταν η πραγματική πολιτική τής Σοβιετικής Ένωσης (Ρωσίας), την οποία τόσο το ΑΚΕΛ όσο και ο Μακάριος πρόβαλλαν ως ανιδιοτελή σύμμαχο, μαχομένη δήθεν στο πλευρό τους υπέρ των «δικαίων» τού κυπριακού λαού και υπέρ, βεβαίως, τής… ατόφιας Ένωσης – το τελευταίο πράγμα που ήταν δυνατό να εξυπηρετήσει τούς σκοπούς τής Ρωσίας!

Στο Προεδρικό Μέγαρο, στη Λευκωσία, 20 Αυγούστου, ο Γαρουφαλιάς εξήγησε στον Μακάριο το ελληνικό σχέδιο.

Του είπε πως κι αν ακόμα αντιδρούσαν με επέμβαση οι Τούρκοι, πράγμα που δεν αναμενόταν, θα αποκρούονταν από τις ελληνικές  δυνάμεις στο νησί και η Ένωση θα σφραγιζόταν και με στρατιωτική νίκη. Ο Μακάριος (που ήδη είχε πληροφορηθεί την πρόταση από τον Σπύρο Κυπριανού) προσπάθησε να φέρει κάποια εμπόδια ζητώντας να μπουν φράσεις στο κείμενο της διακήρυξης της Ενώσεως από την κυπριακή Βουλή περί «κατάργησης και των βρετανικών βάσεων» και αποκλεισμού ανταλλαγμάτων προς την Τουρκία κι όταν έπαιρνε σε όλα τις κατάλληλες απαντήσεις από τον Γαρουφαλιά, είπε και μια ξεκάθαρη ανοησία περί του αν θα μπορούσε να γίνει… αντιβασιλεύς μετά την Ένωση!

Την τηλεφωνική συνδιάλεξη όπου ο Γαρουφαλιάς αφηγείται στον Παπανδρέου από τη Λευκωσία τις διάφορες αντιδράσεις και το «αίτημα» του Αρχιεπισκόπου περί αντιβασιλείας άκουσε και το μαρτυρά σε βιντεογραφημένη συνέντευξη ο πρώην υπάλληλος της Αρχής Τηλεπικοινωνιών Κύπρου, πρώην αγωνιστής της ΕΟΚΑ, Λουκής Καρανίκκης.
Στο μεταξύ ενώ ο Μακάριος «συζητούσε» με τον Γαρουφαλιά την πρόταση για Ένωση, ειδοποίησε τον Παπανδρέου, μέσω του γιου του Ανδρέα να αποσύρει την πρόταση, αλλιώς θα την παρουσίαζε στον λαό ως παγίδα διχοτόμησης εφόσον ήταν αμερικανόπνευστη! (Επρόκειτο για «συμπαιγνία» Ελλάδας-ΗΠΑ για επιβολή της διχοτόμησης, θα έλεγε αργότερα στον πρέσβη της Κύπρου στην Αθήνα, Νίκο
Κρανιδιώτη “Ανοχύρωτη Πολιτεία”, Εστία 1985, Πρώτος τόμος, σ. 228).

Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ο κυπριακός λαός τότε, σε πολύ μεγάλο ποσοστό (αν όχι και κατά πλειονότητα, αφού μιλούμε για το ΑΚΕΛ, συν σοβαρή μερίδα της εμποροβιομηχανικής δεξιάς, του τύπου, κ.α.) στήριζε τον Μακάριο και τη διαβρωτική του «πολιτική» κατά της Ελλάδος, της Μεραρχίας και της Ενώσεως.
Υπάρχει γι’ αυτό σωρεία στοιχείων και μαρτυριών, όπως αίφνης και τα άρθρα του Σάββα Παύλου του 1998, με τίτλο «Μεραρχία, Συγγνώμη!» [στο διαδίκτυο].
Μια τέτοια, λοιπόν, καταγγελία εκ μέρους του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου για αμερικανόπνευστη και διχοτομική τάχα πρόταση εκ μέρους της Ελλάδας θα έμπαζε αστραπιαία την Κύπρο σε εμφύλια, ένοπλη αντιπαράθεση, με τον Μακάριο και τους πιστούς του από τη μια και τους αντιτιθέμενούς του μαζί με την Μεραρχία και την Εθνική Φρουρά από την άλλη. Η κατάσταση που θα δημιουργούνταν θα ήταν ιδανική για την Τουρκία να εισβάλει.
Αναγκαστικά υποκύπτοντας σ’ ένα τέτοιο εκβιασμό ο Γεώργιος Παπανδρέου, για να μη θέσει σε κίνδυνο την Κύπρο, ειδοποίησε τον Γαρουφαλιά να αποσύρει την προς Μακάριο πρόταση άμεσης κήρυξης της Ενώσεως. Αγανακτισμένος ο Γαρουφαλιάς, χωρίς να ξέρει τι ακριβώς συνέβαινε πίσω από την πλάτη του, καθυστερούσε να το πράξει κι επέμενε να πιέζει τον Μακάριο, μέχρι που έλαβε την τελική άρνηση του Αρχιεπισκόπου (21/8) με τη «δικαιολογία» ότι ως ιερωμένος δεν ήθελε… αίματα, που πιθανόν να προέκυπταν αν παρ’ ελπίδα επενέβαιναν οι Τούρκοι (στους οποίους, βέβαια, οι Αμερικανοί, όπως το λεν
καθαρά όλα τα έγγραφα, δεν θα επέτρεπαν ποτέ να επέμβουν στρατιωτικά και να υπάρξει ενδονατοϊκή σύρραξη).
Πιεσμένος, όμως, τώρα, από τους Αμερικανούς ο Παπανδρέου, ταυτόχρονα με την οδηγία στον Γαρουφαλιά για απόσυρση της πρότασης προς τον Μακάριο, τους ειδοποίησε ότι αποδεχόταν τελικά την πρόταση συμφωνημένης Ενώσεως με παραχώρηση βάσης με 5% έδαφος για 50 χρόνια και ζητούσε και σ’ αυτό περαιτέρω «βελτιώσεις».
Αυτό, όμως, επιβεβαιώνει, πέραν της προς Τζόνσον επιστολής, ότι δεν είχε
προ-συμφωνήσει με τους Αμερικανούς την παραχώρηση βάσης 5% με ενοίκιο, αλλά μόνο συζήτηση της πρότασης μετά την Ένωση, που οι Αμερικανοί γνώριζαν ότι δεν επρόκειτο να καρποφορήσει,  αφού οι Τούρκοι την είχαν ήδη απορρίψει. Άρα, η ελληνική πρόταση προς τον Μακάριο για άμεση, ατόφια Ένωση ήταν καθαρή. Ο
μόνος λόγος που ο Γαρουφαλιάς δεν ανέφερε στον Μακάριο τα περί «συζήτησης με τους Τούρκους μετά την Ένωση», ήταν για να μην τον διευκολύνει ν’ αρνηθεί.
Γι’ αυτό και ο Μακάριος, μη έχοντας σοβαρά, αντίθετα επιχειρήματα, αντέταξε κωμικά τέτοια περί ταυτόχρονης κατάργησης των βρετανικών βάσεων, περί διορισμού του ως αντιβασιλέως και τελικά περί αιμάτων, που, ως ιερωμένος… δεν μπορούσε να επιτρέψει!

Πέτυχε στο τέλος να μείνει εκτεθειμένος απέναντι στην Ιστορία επειδή δεν
συνεργάστηκε έντιμα με την Ελλάδα στη δεδομένη συγκυρία, η οποία ήταν
αποτέλεσμα κοπιωδών, επιδεξιότατων διπλωματικών χειρισμών του Γεωργίου Παπανδρέου, ώστε να επιτευχθεί η Ένωσις, για την πραγματοποίηση της οποίας ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος είχε ορκισθεί. Σημειωτέον ότι σε πολλά έγγραφα σημειώνεται η αγανάκτηση των Αμερικανών σε βάρος του Παπανδρέου -ενίοτε και
με χαρακτηρισμούς, ειδικά του Τζωρτζ Μπωλ- που δεν συναινούσε στις δικές τους προτιμήσεις. Τους χαρακτηρισμούς αυτούς εναντίον του πρωθυπουργού Παπανδρέου υιοθέτησαν αργότερα διάφοροι υποστηρικτές του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου και της «ανεξαρτησίας» της Κύπρου (διάβαζε «απεξάρτησης» από την Ελλάδα), για να τον διαβάλουν ως «πραξικοπηματία» κατά του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου, επειδή το σκεφτόταν μεν, προκειμένου ν’ απαλλάξει τον ελληνισμό
από την παρασπονδία, αλλά ποτέ δεν το έκανε.

Όμως, μετά την αποδοχή της τελικής πρότασης του Άτσεσον για 5% έδαφος για 50 χρόνια, επενέβη ο παλιός συνεργάτης και στενός φίλος του Γεωργίου Παπανδρέου, Λουκής Ακρίτας, για να του υπενθυμίσει ότι ήταν μέγα σφάλμα να αποδεχθεί την πρόταση των Αμερικανών, αφού οπωσδήποτε κι αυτήν θα την απέρριπτε ο Μακάριος! Αντίθετα, θα έπειθε (ήδη τον είχε πεπεισμένο) τον λαό ότι επρόκειτο για προδοσία. Οπότε τι θα έκανε ο Παπανδρέου; Εκείνο που ακριβώς προσπαθούσε ν’ αποφύγει; Πραξικόπημα δια της Μεραρχίας και δια της Εθνικής Φρουράς, με απρόβλεπτες συνέπειες, αν αντιστέκονταν η φρουρά τού
Μακαρίου, οι ένοπλοι του Λυσσαρίδη και το ΑΚΕΛ (που επίσης διέθετε όπλα);

Έτσι ο Γ. Π. απέσυρε και αυτή την πρόταση, προειδοποιώντας ξανά τους
Αμερικανούς για την επικίνδυνη προσέγγιση Κύπρου Σοβιετικής Ένωσης.
Οι Αμερικανοί προσπάθησαν τότε, μια τελευταία φορά (23/8) όπως δείχνουν τα έγγραφα 479 secret και 462 secret: Εφόσον οι Τούρκοι είχαν ήδη επίσης απορρίψει το 5% έδαφος επί ενοικίω (22/8), θα βρίσκονταν ανεπανόρθωτα εκτεθειμένοι μπροστά σε ένα γεγονός εφαρμογής της Ενώσεως με πρόθεση συζήτησης παραχώρησης εδάφους 5% με ενοίκιο… μετά!
Πώς θα συζητούσαν κάτι που είχαν απορρίψει; Η Ελλάς θα είχε κάθε δικαίωμα να αρνηθεί τέτοια συζήτηση μετά την Ένωση. Με αυτή τη λογική ο Υπ. Εξ. Των ΗΠΑ Ντην Ρασκ στο έγγραφο secret 479 (F.R.U.S. σ. 286-288 και Αρχείο Α. Ρ.), της 23ης Αυγούστου 1964, ζητά από την Ελλάδα να κηρύξει την Ένωση και μιλά ακόμα  και για ψήφισμα της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ που θα καλούσε την Τουρκία να παραιτηθεί από κάθε δικαίωμα στην Κύπρο και να αποσύρει την εκεί ΤΟΥΡ.ΔΥ.Κ. Τελικά, όμως, ο Παπανδρέου δεν μπορούσε να «αγνοήσει» τον Μακάριο και το συμπέρασμα είναι ότι ο μόνος λόγος για τον οποίο δεν πραγματοποιήθηκε η Ένωση ήταν η απουσία αλληλοσεβασμού και ειλικρινούς συνεννόησης μεταξύ Παπανδρέου-Μακαρίου, για την οποία αποκλειστικός ένοχος ήταν, δυστυχώς, ο αρχιεπίσκοπος Μακάριος, όπως πολύ καλά το ξέρει η Ιστορία.

Ότι επρόκειτο για τη μοναδική ευκαιρία πραγματοποίησης της Ενώσεως άνευ οποιωνδήποτε ανταλλαγμάτων στην Τουρκία αποδεικνύεται από ακόμα ένα γνωστό έγγραφο της 22ας Αυγούστου 1964 του Άτσεσον προς τον υπ. Εξ. των ΗΠΑ και στους Αμερικανούς πρέσβεις Άγκυρας, Αθηνών Λονδίνου, Νέας Υόρκης [D.S., C.F., POL 27 CYP, 462 secret] στο οποίο δηλώνει ξεκάθαρα ότι «μόλις οι Έλληνες είναι έτοιμοι να εφαρμόσουν την Ένωση θα μπορούν να πουν ότι είναι χωρίς όρους, όπως πράγματι και θα είναι, αφού οι Τούρκοι θα έχουν χάσει το λεωφορείο». (“When Greeks were ready to produce Enosis, they could say that it was unconditional as it would indeed be since the Turks would have missed the bus”).

*Τα ενυπόγραφα κείμενα απηχούν τις απόψεις των συγγραφέων τους. Όποιος επιθυμεί να απαντήσει ή να σχολιάσει άρθρα του Άντη Ροδίτη, που κατά καιρούς αναρτούμε , μπορεί να μας στείλει το κείμενο του, το οποίο θα φιλοξενηθεί.