Η Κοίμηση της Θεοτόκου του Δομίνικου Θεοτοκόπουλου

“Πάντων θλιβομένων ἡ χαρά, κα ἀδικουμένων προστάτις, κα πενομένων τροφή, ξένων τε παράκλησις, κα βακτηρία τυφλῶν, ἀσθενούντων ἐπίσκεψις, καταπονουμένων σκέπη κα ἀντίληψις, κα ὀρφανῶν βοηθός, Μῆτερ τοῦ Θεοῦ τοῦ Ὑψίστου, σ ὑπάρχεις, Ἄχραντε, σπεῦσον, δυσωποῦμεν, ῥύσασθαι τους δούλους σου”  (Από τον Μικρό Παρακλητικό Κανόνα προς την Υπεραγία Θεοτόκο)

Η φορητή εικόνα της  Κοίμησης της Θεοτόκου στην ομώνυμη μονή στην Ερμούπολη της Σύρου, είναι έργο του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου (Ελ Γκρέκο)  , το οποίο δημιούργησε κοντά στο τέλος της περιόδου όπου ζούσε ακόμα στην Κρήτη, πιθανώς πριν το 1567. Ταυτοποιήθηκε ως έργο του το 1983, όταν κατά την διάρκεια αρχαιολογικής μελέτης ανακαλύφθηκε στην βάση του μεγάλου κηροπηγίου (στο κάτω μέσο της εικόνας) η υπογραφή του ως ΔΟΜΗΝΙΚΟC ΘΕΟΤΟΚΟΠΟΥΛΟC Ο ΔΕΙΞΑC. Εξακολουθεί να βρίσκεται στην μονή της Κοίμησης της Θεοτόκου στην Ερμούπολη, και κατά την επικρατέστερη άποψη μετακινήθηκε εκεί κατά την περίοδο της Ελληνικής Επανάστασης από κατοίκους των Ψαρών οι οποίοι μετά την καταστροφή των Ψαρών κατέφυγαν στην Σύρο και  ήταν αυτοί οι οποίοι έκτισαν τον ναό την περίοδο 1826-1829, έτσι ο ναός έγινε γνωστός και ως των “Ψαριανών”. Καθώς τα αρχεία της μονής δεν διασώζονται πλέον, η παλαιότερα γνωστή καταγραφή αναφέρει πως η εικόνα βρισκόταν στον ναό από το 1850.

ΔΟΜΗΝΙΚΟC ΘΕΟΤΟΚΟΠΟΥΛΟC

Η ανακάλυψη ήταν σημαντική για την καλύτερη κατανόηση της εξέλιξης του Ελ Γκρέκο και την πρώιμη σταδιοδρομία του. Το έργο συνδυάζει στοιχεία της κρητικής σχολής της βυζαντινής αγιογραφίας, και του ιταλικού μανιερισμού  και η σύνδεση της με τον Θεοτοκόπουλο οδήγησε στην ταυτοποίηση τριών άλλων έργων (τρίπτυχο της Μόντενα, Ο Άγιος Λουκάς ζωγραφίζει την Παναγία και το Βρέφος, και η Προσκύνηση των Μάγων), και μετέπειτα και στην ταυτοποίηση κάποιων ανυπόγραφων έργων όπως τα “Πάθη του Χριστού” . Επίσης, το μετέπειτα έργο του Θεοτοκόπουλου με τίτλο “Η ταφή του κόμη του Οργκάθ”, το οποίο δημιούργησε κατά την σταδιοδρομία του στην Ισπανία, έχει υποστηριχτεί πως διαθέτει επιρροές από την συγκεκριμένη εικόνα της Κοίμησης της Θεοτόκου.

Ο Ευαγγελιστής Λουκάς ιστορεί την Παναγία( Δ. Θεοτοκόπουλος)

Το 2004 η  Ιερά Μητρόπολη Σύρου διοργάνωσε  εορταστικές εκδηλώσεις  σε συνεργασία με το Σύνδεσμο των εν Αθήναις Συριανών. Ύστερα από αίτημα του Ιδρύματος «Foundation El Greco 2014»,  αντιπροσωπεία της Μητρόπολης συνόδευσε  τον Μάρτιο του 2004 την εικόνα της «Κοίμησης της Θεοτόκου» στην Ισπανία, όπου , από 14 Μαρτίου έως 14 Απριλίου, παρουσιάστηκε  στην έκθεση, υπό τον τίτλο «Ο Έλληνας του Τολέδο», που διοργάνωσε το συγκεκριμένο Ιδρυμα, στο πλαίσιο του παγκοσμίου εορτασμού «Έτος Ελ Γκρέκο».

Ο Μητροπολίτης Σύρου,  Δωρόθεος , σε συνέντευξη τότε στην εφημερίδα των Αθηνών “Ελευθεροτυπία” , είχε δηλώσει:

«Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος είναι ένας γίγαντας της παγκόσμιας τέχνης, ο ζωγράφος που έζησε ανάμεσα σε δύο εποχές, στον παλιό κόσμο της τέχνης που χάνεται και στον καινούργιο που ερχόταν, ήταν ο προφήτης των μοντέρνων καιρών, που αργότερα θα χαρακτηρισθεί ως ένας από τους πιο ανήσυχους και αινιγματικούς ζωγράφους όλων των εποχών.  Η Σύρος έχει το προνόμιο να φυλάσσει στο πνευματικό Αρτοφόριο του Ιερού Ναού Κοιμήσεως της Θεοτόκου, “των Ψαριανών,” από το 1850 περίπου, έναν πολύτιμο μαργαρίτη ύψιστης εθνικής και θρησκευτικής αξίας, την περίπυστη εικόνα της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Δεδομένου ότι δεν διασώζονται Αρχεία του Ναού, τα οποία καταστράφηκαν την περίοδο της Κατοχής από συμμαχικό βομβαρδισμό του λιμένα της Ερμούπολης, από τον οποίο επλήγη το ιερό Βήμα, όπου και φυλάσσονταν τα Αρχεία του, μόνο υποθέσεις μπορούμε να κάνουμε για τον τρόπο ελεύσεως της Εικόνας στο Ναό. Κατά την επικρατέστερη άποψη, η εικόνα μεταφέρθηκε στη Σύρο από τους Ψαριανούς πρόσφυγες, οι οποίοι, φεύγοντας από τα κατεστραμμένα Ψαρά, αναζητώντας νέα πατρίδα, μετέφεραν μαζί τους, με τα άλλα όσια και ιερά, την Εικόνα της Κοιμήσεως, την οποία αφιέρωσαν στον ομώνυμο Ναό, τον επιλεγόμενο “των Ψαριανών”, δεύτερο χρονολογικά Ναό της Ερμούπολης, που οι ίδιοι έκτισαν μεταξύ των ετών 1826 – 1829.

Η ταυτότητα της εικόνας αποκαλύφθηκε εντελώς τυχαία από τον έγκριτο αρχαιολόγο του υπουργείου Πολιτισμού, κ. Γεώργιο Μαστορόπουλο, ο οποίος έφθασε στη Σύρο στο πλαίσιο έρευνας και μελέτης των Ιερών Ναών της νήσου και των κειμηλίων τους. Σύμφωνα με μαρτυρία του προϊσταμένου του Ναού, αρχιμανδρίτη Αλέξ. Τσιουχάρη, την Παρασκευή 1-4-1983 ο κ. Μαστορόπουλος παρατήρησε την εικόνα, που βρισκόταν σε προσκυνητάρι στον Πρόναο, καλυμμένη με πολλά αφιερώματα και με ασημένια επικάλυψη των μορφών του Ιησού και της Θεοτόκου, μαυρισμένη από το χρόνο. Αφού, με τη συγκατάθεση του παρόντος εφημερίου, π. Κωνσταντίνου Κοντού, αφαιρέθηκαν τα αφιερώματα και οι επικαλύψεις, ύστερα από ένα πρόχειρο καθαρισμό στα σημεία που πίστευε ότι θα μπορούσε ίσως να βρει υπογραφή αγιογράφου, αποκαλύφθηκε η υπογραφή “Δομήνικος Θεοτοκόπουλος ο δείξας”».

Μετά την έκπληξη και τη συγκίνηση που ένιωσε (ως αναφέρει στα γραπτά του), συνέστησε στον π. Κωνσταντίνο, για ευνόητους λόγους ασφαλείας, άκρα εχεμύθεια, μέχρι να αναφέρει το γεγονός στην Προϊσταμένη του Αρχή. Την 8η Απριλίου, η εικόνα, με τη συγκατάθεση του αοιδίμου προκατόχου μου Δωροθέου Α’ (Στέκα), μεταφέρεται υπό αυστηρά μέτρα προστασίας στην Αθήνα, για μελέτη και συντήρηση, ενώ το ίδιο βράδυ γίνονται οι σχετικές ανακοινώσεις από την τότε υπουργό Πολιτισμού Μελίνα Μερκούρη.