Η σκληρή αλήθεια για την αντιπολίτευση στην Τουρκία

Του Howard Eissenstat

Ο HOWARD EISSENSTAT είναι αναπληρωτής καθηγητής Ιστορίας της Μέσης Ανατολής στο Πανεπιστήμιο St. Lawrence [1] και ανώτερος συνεργάτης στο Project on Middle East Democracy [2].

Έχει περάσει πάνω από ένας χρόνος από την απόπειρα πραξικοπήματος στην Τουρκία, όμως η χώρα εξακολουθεί να βρίσκεται σε αναταραχή. Η κυβέρνηση έχει εντείνει τις εκκαθαρίσεις της κατά οποιουδήποτε υποψιάζεται ότι συνδέεται με τον κληρικό Φετουλάχ Γκιουλέν, τον οποίον ο πρόεδρος Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν καταγγέλλει ότι ενορχήστρωσε την προσπάθεια για να τον ανατρέψει, έστω και αν ο Gulen ζει στις Ηνωμένες Πολιτείες από το 1999. Κατά την διαδικασία αυτή, ο Ερντογάν έχει λάβει επίσης μέτρα εναντίον ενός ευρέος φάσματος άλλων ατόμων που δεν έχουν σαφείς δεσμούς με το Κίνημα Gulen. Το Υπουργείο Δικαιοσύνης ισχυρίζεται [3] ότι έχει κινήσει «διαδικασίες» εναντίον 169.000 πολιτών και έχει συλλάβει πάνω από 50.000 από αυτούς. Νέες συλλήψεις ανακοινώνονται σχεδόν καθημερινά. Άλλοι 150.000 έχουν τεθεί σε διαθεσιμότητα από την εργασία τους για πιθανή συνεργασία με τους γκιουλενιστές, αν και δεν έχουν βρεθεί αποδεικτικά στοιχεία για να το επιβεβαιώσουν. Το συνταγματικό δημοψήφισμα του Απριλίου [4], το οποίο θα καταργήσει τον πρωθυπουργικό θώκο το 2019, εξάλειψε αποτελεσματικά οποιουσδήποτε ελέγχους και ισορροπίες παρέμεναν στην τουρκική κυβέρνηση. Παρείχε στον Ερντογάν όχι μόνο το ισχυρό προεδρικό σύστημα που ποθούσε επί πολλά έτη, αλλά και απαράμιλλο έλεγχο επί της δικαιοσύνης και των υπηρεσιών ασφαλείας. Εν τω μεταξύ, από τότε που αναθερμάνθηκε, τον Ιούλιο του 2015, η σύγκρουση της Τουρκίας με το Κουρδικό Εργατικό Κόμμα (ή ΡΚΚ) -ένα κουρδικό κίνημα που έχει πολλούς οπαδούς στην Τουρκία, αλλά έχει χαρακτηριστεί από την Τουρκία, τις Ηνωμένες Πολιτείες και την Ευρωπαϊκή Ένωση ως τρομοκρατική οργάνωση- έχει γίνει πιο βίαιη. Τα θύματα και στις δύο πλευρές της σύγκρουσης συνεχίζουν να αυξάνονται κάθε εβδομάδα -περίπου 3.000 έχουν σκοτωθεί από τον Ιούλιο του 2015 [5]- και περίπου 500.000 πολίτες έχουν εκτοπιστεί βίαια [6].

Το θετικό, εάν υπάρχει κάτι τέτοιο, είναι ότι η αντιπολίτευση της Τουρκίας έχει δείξει νέα σημάδια δύναμης τους τελευταίους μήνες και έχει αναζωογονήσει τις ελπίδες ότι θα μπορούσε να αμφισβητήσει το κυβερνών Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ) στις προεδρικές και κοινοβουλευτικές εκλογές του 2019. Η σκληρή αλήθεια, ωστόσο, είναι ότι αυτό το νέο σθένος είναι πιθανό να είναι πολύ λίγο, και πολύ αργά.

Στην πορεία προς το συνταγματικό δημοψήφισμα του Απριλίου, η εκστρατεία υπέρ του «όχι», η οποία αντιτίθετο στο νέο προεδρικό σύστημα, ήταν εκπληκτικά αποτελεσματική [7], δεδομένου του βαθμού έλλειψης ισορροπίας του παιχνιδιού [8]: Η εκστρατεία υπέρ του «ναι» επωφελείτο από την ανοιχτή κυβερνητική στήριξη και την συνολική κάλυψη από έναν Τύπο ουσιαστικά θετικό προς την κυβέρνηση. Ορισμένες προσωπικότητες της αντιπολίτευσης, όπως οι ηγέτες του φιλοκουρδικού Δημοκρατικού Κόμματος του Λαού (HDP), βρίσκονται πίσω από τα κάγκελα [9] και πολλοί από τους οπαδούς τους ήταν μεταξύ εκείνων που εκτοπίστηκαν από τις μάχες μεταξύ της κυβέρνησης και του PKK. Ως αποτέλεσμα, πολλοί από αυτούς τους δυνητικούς ψηφοφόρους υπέρ του «όχι» στερήθηκαν την ευκαιρία να δώσουν τις ψήφους τους [10] στο δημοψήφισμα. Επιπλέον, οι υπάλληλοι των δήμων που ελέγχονταν από το AKP έσκιζαν τακτικά τις αφίσες της εκστρατείας υπέρ του «όχι» [11] και διέλυαν επανειλημμένα ή απαγόρευαν [12] τις συγκεντρώσεις του «όχι». Τελικά, και παρά τις σημαντικές αποδείξεις για παρατυπίες κατά την ψηφοφορία, η εκστρατεία του «ναι» κατάφερε να κερδίσει με μόνο το 51,4% των ψήφων. Ο Ερντογάν μπορεί να έχει εδραιώσει την εξουσία του, αλλά όχι χωρίς να προδίδει νέες εκλογικές αδυναμίες.

Ίσως ακόμη πιο εντυπωσιακά, ξεκινώντας τον Ιούνιο του τρέχοντος έτους, ο Kemal Kilicdaroglu, ο ηγέτης της κύριας αντιπολιτευτικής ομάδας, του Ρεπουμπλικανικού Λαϊκού Κόμματος (CHP), ηγήθηκε σε μια αξιοσημείωτη 280 μιλίων «Πορεία για την Δικαιοσύνη» [13] από την Άγκυρα μέχρι την Κωνσταντινούπολη. Επί εβδομάδες, ο Kilicdaroglu κατάφερε να στρέψει την προσοχή των μέσων μαζικής ενημέρωσης μακριά από τον Ερντογάν. Το ΑΚΡ εξεμάνη κατά της πορείας, λέγοντας ότι οι συμμετέχοντες σε αυτήν «υποστήριζαν τρομοκράτες», αλλά ο Ερντογάν συγκρατήθηκε από το να την καταστείλει πραγματικά, αναγνωρίζοντας ότι κάτι τέτοιο θα είχε ξεπεράσει τα όρια και θα εξόργιζε την χώρα. Η πορεία ολοκληρώθηκε στην Κωνσταντινούπολη με μια μαζική διαδήλωση που συγκέντρωσε εκατοντάδες χιλιάδες πολίτες. Ήταν μια αξιοθαύμαστη πολιτική στιγμή, τόσο μια γιορτή της αμφισβήτησης [14] όσο ήταν μια πολιτική συνάντηση. Για πρώτη φορά στην μνήμη, οι επικριτές της κυβέρνησης φάνηκαν αισιόδοξοι [15].

Αυτή η ελπίδα μπορεί να είναι άστοχη, αλλά δεν είναι κενή. Η πορεία του Kilicdaroglu έδειξε την συνειδητοποίησή του ότι για να είναι αποτελεσματική, η αντιπολίτευση έπρεπε να είναι πιο δημιουργική και δυναμική από ό, τι στο παρελθόν. Επιπλέον, η πορεία, όπως και η καμπάνια υπέρ του «όχι» πριν από το δημοψήφισμα του Απριλίου, συγκέντρωσε την υποστήριξη τόσο του HDP [16] όσο και των «ανταρτικών» στοιχείων του Εθνικιστικού Κινήματος (MHP) [17] το οποίο έχει ουσιαστικά διαιρεθεί από τότε που η κυβέρνηση έχει σχεδιάσει [18] μια παρέμβαση για να διατηρήσει ως επικεφαλής του κόμματος τον υποχωρητικό Devlet Bahceli. Τουλάχιστον για την ώρα, η αντιπολίτευση, τόσο αριστερά όσο και δεξιά, φαίνεται να καταλαβαίνει ότι μόνο μέσω της συνεργασίας μπορεί να ελπίζει ότι θα αντιμετωπίσει την εξουσία του Ερντογάν.

Ένα σενάριο στο οποίο η αντιπολίτευση πετυχαίνει είναι εφικτό, αλλά θα ήταν η πιο απομακρυσμένη πιθανότητα. Αυτόν τον μήνα, ο Meral Aksener, ο σημαντικότερος από τους αντάρτες του MHP, ανακοίνωσε [19] ότι η ομάδα θα δημιουργήσει ένα νέο κόμμα τον Νοέμβριο. Αυτό είναι σημαντικό όχι μόνο επειδή θα απειλήσει την θέση του Μπαχτσελί στο κοινοβούλιο, όπου έχει τοποθετήσει το MHP ως κάτι λιγότερο από αντιπολιτευόμενο κόμμα και περισσότερο ως δευτερεύοντα εταίρο του AKP, αλλά και επειδή ένα νέο κεντροδεξιό κόμμα μπορεί να αποσπάσει ψήφους από το ΑΚΡ. Η Τουρκία είναι στον πυρήνα της μια κεντροδεξιά χώρα˙ ένα βασικό στοιχείο της επιτυχίας του AKP ήταν ότι είχε λίγους αντιπάλους να ανταγωνιστεί μεταξύ αυτού του τμήματος των ψηφοφόρων.

Στις εκλογές του 2019, μια πραγματική πρόκληση από την κεντροδεξιά θα αναγκάσει το AKP να ανταγωνιστεί για αυτό το μερίδιο του εκλογικού σώματος στο κοινοβούλιο, ανοίγοντας ενδεχομένως χώρο για έναν «μεγάλο συνασπισμό» μεταξύ των κομμάτων της αντιπολίτευσης. Ένας δυναμικός υποψήφιος που μπορεί να απευθυνθεί στην κεντροδεξιά είναι η μόνη πραγματική ελπίδα της αντιπολίτευσης να αμφισβητήσει τον Ερντογάν για την προεδρία. Οι αριστεροί και οι προοδευτικοί μπορεί να μην είναι ενθουσιασμένοι με έναν τέτοιο υποψήφιο, αλλά ο φόβος για τον Ερντογάν θα μπορούσε να τους ωθήσει να υποστηρίξουν έναν δεξιόστροφο υποψήφιο. Παρά το ότι βρίσκεται επί 15 χρόνια στην εξουσία και ελέγχει αποτελεσματικά τα περισσότερα τουρκικά μέσα ενημέρωσης, το AKP δεν μπόρεσε ποτέ να επεκτείνει την εκλογική του βάση πέραν του 50%. Ακόμη και αν το 40% της χώρας είναι απολύτως πιστό στον Ερντογάν, σχεδόν το ήμισυ της χώρας παραμένει εντελώς αντίθετο προς αυτόν. Αυτή η πραγματικότητα είναι απίθανο να αλλάξει.

Παρά τις αδυναμίες αυτές, το AKP διατηρεί πλεονεκτήματα, ακόμη και σε μια δικαίως αμφισβητούμενη εκλογή. Ο Ερντογάν είναι ένας εξαιρετικά ταλαντούχος πολιτικός, αλλά είναι σαφές ότι ορισμένοι ψηφοφόροι του ΑΚΡ έχουν γίνει πιο επιφυλακτικοί απέναντί του. Αμέσως μετά την απόπειρα πραξικοπήματος, η δημοτικότητα του Ερντογάν κορυφώθηκε [20] και όμως, σύμφωνα με μια έρευνα της Research Istanbul [21], το 10% των ψηφοφόρων του ΑΚΡ υποστήριξε την Πορεία για την Δικαιοσύνη του Κιλιτσντάρογλου. Αλλά αυτή η αφηρημένη επιθυμία για μια εναλλακτική λύση δεν μετατρέπεται απαραιτήτως σε μια συγκεκριμένη ψήφο υπέρ ενός ανταγωνιστή. Στις προεδρικές εκλογές του 2014, το CHP και το MHP συνενώθηκαν πίσω από έναν πολιτικά άγνωστο [22], τον Ekmeleddin Ihsanoglu, του οποίου τα ισλαμικά διαπιστευτήρια προορίζονταν να απευθυνθούν στους ευσεβείς ψηφοφόρους, αλλά [το εγχείρημα] υποαπέδωσε σε μεγάλο βαθμό [23]. Το MHP, το HDP και το νέο κόμμα που οραματίζονται από το MHP, θα κινδύνευαν ενδεχομένως να πέσουν κάτω από το εκλογικό όριο του 10% [24], γεγονός που θα είχε ως αποτέλεσμα την αύξηση των εδρών του AKP στο κοινοβούλιο. Οι κοινοβουλευτικές πλειοψηφίες του ΑΚΡ είναι πάντα διαφυλαγμένες από το εκλογικό σύστημα της Τουρκίας, το οποίο τιμωρεί τα μικρότερα κόμματα. Στις εκλογές του 2002, το AKP κέρδισε μόνο το 34,3% των ψήφων, αλλά παρ’ όλα αυτά συγκέντρωσε 363 έδρες στο κοινοβούλιο των 550 εδρών. Επιπλέον, ακόμη και αν το ΑΚΡ χάσει την πλειοψηφία των εδρών, δεν θα απομακρυνθεί απαραίτητα από την εξουσία. Το 2015, το ΑΚΡ δέχθηκε ένα κτύπημα στις κοινοβουλευτικές εκλογές [25], λαμβάνοντας μόνο το 41% [26] των ψήφων. Ωστόσο, αντί να δημιουργήσει έναν συνασπισμό, συνέστησε μια προσωρινή κυβέρνηση [27] που αποτελούσε βασικά την συνέχεια της διακυβέρνησης του AKP. Όταν δεν δημιουργήθηκε κανένας συνασπισμός μετά από τρεις μήνες, ο Ερντογάν προκήρυξε απλώς νέες εκλογές, τις οποίες το ΑΚΡ κατάφερε να κερδίσει.

Το πρόβλημα με όλα αυτά τα σενάρια είναι ότι βασίζονται στην παραδοχή περί ελεύθερων και δίκαιων εκλογών. Αυτό δεν φαίνεται πλέον πιθανό στην Τουρκία. Εάν ένα μάθημα από το δημοψήφισμα του Απριλίου είναι ότι η βάση του Ερντογάν έχει μαλακώσει, ένα άλλο είναι ότι η αντιπολίτευση δεν μπορεί να βασιστεί στο ότι υπάρχουν ίσοι όροι ανταγωνισμού ή ούτε καν μια έγκυρη καταμέτρηση ψήφων. Ο Τύπος δεν είναι πλέον ελεύθερος [28]. Βασικοί κρατικοί θεσμοί, συμπεριλαμβανομένης της Δικαιοσύνης [29], είναι πλέον σε μεγάλο βαθμό επεκτάσεις του AKP. Από τα τρία κόμματα της αντιπολίτευσης στο κοινοβούλιο, το ένα έχει συνεταιριστεί με την κυβέρνηση και οι ηγέτες ενός άλλου μαραζώνουν στην φυλακή. Η Τουρκία δεν είναι κατά καμία ουσιώδη λογική μια δημοκρατία.

Ο Ερντογάν, φαίνεται ξεκάθαρο, βλέπει αξία στην ύπαρξη του CHP στο κοινοβούλιο: Η κύρια αντιπολίτευση χρησιμεύει ως προκάλυμμα της αυταρχικής ρητορικής του και ως μια επίδειξη της δημοκρατικής καλοπιστίας του. Η ανοχή του Ερντογάν στην Πορεία για την Δικαιοσύνη υπογραμμίζει την κατανόησή του για τους κινδύνους που ενέχει η άμεση καταστολή της κύριας αντιπολίτευσης. Αυτό δεν σημαίνει, ωστόσο, ότι θα επιτρέψει στην αντιπολίτευση να τον ανατρέψει.

Οι εκκαθαρίσεις, οι οποίες έχουν ήδη κλονίσει τον ιστό της τουρκικής κοινωνίας, δεν επιβραδύνονται. Εντείνονται. Για κάποιο χρονικό διάστημα χιλιάδες ακαδημαϊκοί [30] καθαρίστηκαν σε εθνικό επίπεδο, ενώ το πιο ελίτ πανεπιστήμιο της Τουρκίας παρέμεινε σε μεγάλο βαθμό ανέγγιχτο. Όμως, την επομένη της λήξης της Πορείας για την Δικαιοσύνη, οι σχολές του Πανεπιστημίου του Βοσπόρου συμπεριλήφθηκαν [31] σε μια νέα σειρά συλλήψεων με στόχο το ακαδημαϊκό προσωπικό. Υπερασπιστές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, συμπεριλαμβανομένων εκείνων που εργάζονται σε μεγάλους διεθνείς οργανισμούς όπως η Διεθνής Αμνηστία, συνελήφθησαν [32]. Όποιες ανησυχίες κι αν είχε ο Ερντογάν για Δυτική καταδίκη των εκκαθαρίσεων, έχουν πλέον εξαφανιστεί.

Η αντιπολίτευση της Τουρκίας έχει καταλάβει τελικά ότι πρέπει να βρει μια κοινή αιτία για να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά την εξουσία του προέδρου Ερντογάν. Ο κίνδυνος είναι ότι μπορεί να το αντιλήφθηκε πολύ αργά.

*Οι απόψεις εκφράζουν τον συγγραφέα του άρθρου, το οποίο δημοσιεύτηκε στο «Foreign Affairs, The Hellenic Edition»

-Στην φωτογραφία νεαρός περπατά σε ένα τεράστιο πανό, στην συγκέντρωση που σηματοδότησε το τέλος της «Πορείας για την Δικαιοσύνη», στην Κωνσταντινούπολη, στις 9 Ιουλίου 2017. Η λέξη με τα κόκκινα γράμματα σημαίνει «δικαιοσύνη». UMIT BEKTAS / REUTERS

[1] http://www.stlawu.edu/ [3]

[2] http://pomed.org/ [4]

[3] https://www.reuters.com/article/us-turkey-security-idUSKBN19Y24H [5]

[4] https://www.nytimes.com/2017/04/16/world/europe/turkey-referendum-polls-… [6]

[5] http://www.crisisgroup.be/interactives/turkey/ [7]

[6] https://www.nytimes.com/2017/03/31/world/europe/turkey-kurds-crackdown-t… [8]

[7] http://www.independent.co.uk/voices/turkish-referendum-result-no-campaig… [9]

[8] https://bipartisanpolicy.org/blog/dark-cloud-of-illegitimacy-hovers-over… [10]

[9] https://www.hrw.org/news/2016/11/07/turkey-opposition-party-leaders-mps-… [11]

[10] http://www.huffingtonpost.com/entry/massive-electoral-fraud-in-turkeys-r… [12]

[11] http://www.hurriyetdailynews.com/not-a-very-fair-referendum-campaign-is-… [13]

[12] http://www.bbc.com/news/world-europe-39412077 [14]

[13] https://www.nytimes.com/2017/07/09/world/europe/turkey-march-for-justice… [15]

[14] http://www.bbc.com/news/world-europe-40547972 [16]

[15] http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2017/07/turkey-justice-march-e… [17]

[16] http://www.birgun.net/haber-detay/support-from-turkey-s-hdp-for-justice-… [18]

[17] https://www.nytimes.com/2017/07/02/world/europe/recep-tayyip-erdogan-tur… [19]

[18] http://www.reuters.com/article/us-turkey-politics-nationalists-idUSKCN0Y… [20]

[19] http://www.diken.com.tr/aksener-liderligindeki-yeni-parti-grup-kurma-dah… [21]

[20] https://www.bloomberg.com/news/articles/2016-08-11/erdogan-s-approval-ra… [22]

[21] http://carnegieeurope.eu/2017/07/14/turkey-s-emboldened-opposition-pub-7… [23]

[22] http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2014/06/gursel-presidential-el… [24]

[23] https://www.theguardian.com/world/2014/aug/10/turkey-presidential-electi… [25]

[24] https://www.theguardian.com/world/2015/jun/01/turkey-the-worlds-most-unf… [2